دانشگاه علم و صنعت ایران

دانشكده معماری و شهرسازی

جستجوی کیفیت­ها و الگوهای فضایی در سکونتگاه­های غیررسمی نمونه موردی- محله افغان آباد شهرستان گنبدکاووس

پایان‌نامه برای دریافت درجه كارشناسی ارشد

در رشته شهرسازی گرایش طراحی شهری

دانشجو:

استاد راهنما:

دكتر راضیه رضازاده

مهرماه 1390

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

چکیده

اسکان غیررسمی موضوع پژوهش­های پرشماری در ایران و جهان بوده است. با این حال کمتر به کیفیت­های فضایی موجود در این سکونتگاه­ها پرداخته شده است. پژوهش پیش رو با دو هدف کلی به کیفیت­های فضایی در سکونتگاه­های غیررسمی می ­پردازد؛ هدف نخست معطوف به شناخت اهمیت ارتقای کیفیت­های محیطی در سکونتگاه­های غیررسمی است و دیگری می­کوشد کیفیت­های فضایی را بیابد که در سکونتگاه­های غیررسمی بیش از بافت­های رسمی و طراحی شده یافت می­شوند. برای دستیابی به اهداف پژوهش ترکیبی از روش تحقیق توصیفی و تحلیلی به کار گرفته می­شود.

سکونتگاه برگزیده برای بررسی و ارائه راهکار، محله­ افغان­آباد در شهرستان گنبدکاووس است. محله­ای که به شیوه­ای غیررسمی پدید آمده است و جای­گیری آن در کنار شهری متوسط، نمایانگر ضعف نظام برنامه ­ریزی در تأمین سرپناه برای اقشار کم­درآمد است. هدف از بررسی این سکونتگاه از سویی شناخت مؤلفه­ های تاثیرگذار بر شکل­ گیری بافت کالبدی آن است. و از سوی دیگر تهیه پیش­نویس سندی که بتواند زمینه همکاری نهادهای عمومی شهری با ساکنان این سکونتگاه را فراهم آورد. با توجه به سابقه نزدیک به 30 ساله و تنوع پایین اجتماع آفریننده این سکونتگاه، انتظار می­رود رد پای نیروهای اقتصادی، طبیعی و اجتماعی در آن آشکارتر جلوه کند.

این پژوهش پس از بررسی رویکردهای موجود در روبرویی با سکونتگاه­های غیررسمی، ویژگی­های یک رویکرد متناسب با شرایط ایران را ارائه می­دهد و این رویکرد را با ارائه سند توافقنامه بهسازی گام به گام در محله افغان­آباد به کار می­گیرد؛تأثیر بهسازی مشارکت محور با تأکید بر کیفیت­های فضایی را به عنوان گامی در راستای افزایش سرمایه اجتماعی و توانمندسازی این سکونتگاه به اثبات می­رساند. از این گذشته با مطالعه روند رشد و شکل­ گیری افغان­آباد، نیروهای اجتماعی، طبیعی و اقتصادی تاثیر­گذار بر بافت­های خودانگیخته را معرفی می­ کند و دست آخر مزایا، موانع و راهکارهای توسعه خودانگیخته هدایت شده را به اختصار تبیین می­ کند.

کلید واژه ها: اسکان غیررسمی، کیفیت­های فضایی، گنبدکاووس، افغان­آباد، بهسازی، سرمایه اجتماعی.

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1 بیان مسئله………… 2

1-2 اهمیت و ضرورت پژوهش………… 4

1-2-1 ابعاد سکونتگاه­های غیررسمی در ایران………… 5

1-2-2 وظیفه دانش شهرسازی در سکونتگاه­های غیررسمی………… 6

1-3 پرسش­های پژوهش………… 7

1-4 فرضیه­ های پژوهش………… 8

1-5 اهداف پژوهش………… 8

1-6 روش پژوهش………… 8

1-7 ساختار پایان نامه ………… 9

فصل دوم: اسکان غیررسمی، تعاریف، ویژگی­ها و ریشه­ها

2-1 واژه­شناسی………… 12

2-2 تعریف اسکان غیررسمی………… 13

2-3 انواع سکونتگاه­های غیررسمی………… 13

2-4 ویژگی­های کلی سکونتگاه­های غیر­رسمی………… 14

2-4-1 ویژگی­های کالبدی سکونتگاه­های غیررسمی………… 15

2-4-2 ویژگی­های اجتماعی سکونتگاه­های غیررسمی………… 15

2-5 ریشه ­های پیدایش سکونتگاه­های غیررسمی………… 16

2-5-1 گسترش شهرنشینی………… 16

2-5-2 شهری شدن فقر………… 17

2-5-2-1 مفهوم فقر………… 18

2-5-3 سیاست­های ناکارآمد زمین و مسکن………… 18

2-6 روند پیدایش سکونتگاه های غیررسمی………… 19

2-6-1 تهاجم سازمان یافته………… 20

2-6-2 تصرف خزنده………… 20

2-6-3 بازتقسیم زمین (تفکیک غیر قانونی)………… 21

2-7 پیامدهای شکل­ گیری سکونتگاه­های غیررسمی………… 21

2-7-1 بر هم زدن پیش­بینی­های برنامه ­های شهری………… 21

2-7-2 مشکلات و مخاطرات محیطی………… 22

2-7-3 ناهنجاری­ها و مسئله امنیت………… 23

2-7-4 تأمین نیاز اساسی مسکن برای اقشار تهیدست………… 23

2-7-5 پیشگیری از آسیب­های اجتماعی………… 23

2-7-6 توان و نیروی کار اقتصادی………… 23

2-8 جمع­بندی………… 24

فصل سوم: مبانی نظری

مقدمه………… 26

3-1 سیر تغییر رویکرد­های روبرویی با اسکان غیررسمی………… 26

3-1-1 نادیده گرفتن………… 26

3-1-2 تخریب و جابجایی………… 27

3-1-3 مسکن سازی عمومی………… 29

3-1-4خودیاری………… 31

3-1-5 زمین و خدمات………… 33

3-1-6 رسمیت­بخشی………… 35

3-2 بهسازی………… 35

3-2-1 مزیت­های بهسازی………… 37

3-2-2 هزینه­ های بهسازی………… 39

3-2-3 نیاز به امنیت سکونت دربهسازی………… 39

3-2-4 کاستی­های طرح های بهسازی رایج………… 39

3-2-5 رویکردهای گوناگون بهسازی………… 40

3-2-5-1 تأمین زیرساخت های فیزیکی………… 41

3-2-5-2 طرح­ریزی عملیاتی اجتماع- مبنا ( یا طرح­ریزی خرد)………… 42

3-2-5-3 دگردیسی فیزیکی از طریق یک برنامه­یکپارچه………… 44

3-3 توانمندسازی………… 45

3-4 بهسازی و توانمندسازی………… 46

3-5  رویکرد توسعه دارایی­مبنا………… 48

3-5-1 سرمایه مالی………… 49

3-5-2 سرمایه انسانی………… 49

3-5-3 سرمایه فیزیکی………… 49

3-5-4 سرمایه اجتماعی………… 49

3-5-4-1 مفهوم سرمایه اجتماعی…………………………….. 51

3-5-4-2 نحوه پیدایش سرمایه اجتماعی…………………………….. 52

3-5-4-3 اهمیت سرمایه اجتماعی…………………………….. 53

3-5-4-4 انواع سرمایه اجتماعی…………………………….. 54……………………………..

3-5-4-4-1 سرمایه اجتماعی محروم­کننده…………………………….. 54

3-5-4-4-2 سرمایه اجتماعی پیوند دهنده………… 55

3-5-4-5 مؤلفه­ های تشکیل­دهنده سرمایه اجتماعی………… 56

3-5-4-5-1 اعتماد…………………………………………………………. 56

3-5-4-5-2 بستگی اجتماعی و هنجارهای نافذ…………………………………………………………. 57

3-5-4-5-3 نهادهای مدنی………… 58

3-5-4-6 نحوه استفاده از سرمایه اجتماعی………… 58

3-5-4-7 سرمایه اجتماعی در سکونتگاه­های غیررسمی………… 59

3-5-4-7-1 تهدیدهای موجود در برابر سرمایه اجتماعی سکونتگاه­های غیررسمی………… 61

3-6 رویکرد بهسازی مناسب در شرایط ایران………… 62

3-6-1 بهسازی جامع مشارکت­محور………… 62

3-6-1-1 ضرورت و شیوه مشارکت………… 63

3-6-1-2 محور بقا………… 63

3-6-2 ویژگی­های یک رویکرد بهسازی مناسب در شرایط ایران………… 64

3-6-2-1 پیروی از رویکرد توسعه­ای دارایی­مبنا………… 64

3-6-2-2 همکاری و هماهنگی  نهادهای عمومی و اجتماع………… 65

3-6-3-3 بهبود پیشرونده و افزایشی………… 66

3-6-3-4 توجه به افزایش میل به ادامه زندگی در سکونتگاه پس از توانمند شدن………… 66

3-7 سکونتگاه­های یأس و سکونتگاه­های امید………… 67

3-8 کیفیت­های فضایی در سکونتگاه­های غیررسمی………… 68

3-8-1 مفهوم فضا………… 69

3-8-2  مفهوم فضای همگانی (عرصه عمومی)………… 70

3-8-3 مفهوم کیفیت………… 70

3-8-4  کیفیت­های فضایی………… 71

3-8-4-1 تصویر پذیری ذهنی…………………………………………………………. 71

3-8-4-2خوانایی………… 72

3-8-4-3بستگی………… 72

3-8-4-4مردمواری………… 73

3-8-4-5 نفوذپذیری………… 73

3-8-4-6 قابلیت دسترسی برای همگان………… 74

3-8-4-7 پیچیدگی………… 74

3-8-4-8 هم­سازی………… 74

3-8-4-9پاکیزگی………… 75

3-8-5 فضای شهری و فعالیت………… 75

3-8-5-1 قرارگاه­های رفتاری………… 76

3-8-6 کیفیت فضای شهری در بافت­های ارگانیک………… 76

3-9 تجارب جهانی………… 78

3-9-1 سائوپائولو………… 78

3-9-2 سرمایه ­های نهفته در سکونتگاه­های غیررسمی کابل و نحوه مواجهه با آن­ها………… 85

3-10 جمع بندی……… 94

فصل چهارم: شناخت محله افغان­آباد

مقدمه………… 97

4-1 موقعیت جغرافیایی………… 97

4-2 تاریخچه ی پیدایش………… 100

4-3 الگوی رشد و شکل گیری محله………… 100

4-4 محیط طبیعی………… 102

4-4-1- آلودگی­های زیست محیطی………… 102

4-5 ساختار جمعیتی………… 103

4-5-1- ساختار سنی – جنسی………… 103

4-5-2- ویژگی های خانوار………… 104

4-6 ویژگی­های اجتماعی و اقتصادی………… 104

4-6-1- قومیت و مذهب………… 104

4-6-2- وضعیت سواد………… 105

4-6-3- مهارت­های شغلی………… 106

4-6-3-1 مهارت­های اشتغال خانگی………… 106

4-6-4- درآمد………… 107

4-7 فضا………… 108

4-7-1- سازمان فضایی………… 108…………

4-7-2- بررسی کیفیت­های فضایی در افغان­آباد………… 108

4-7-2-1- تصویر­پذیری ذهنی…………………………………………………………. 108

4-7-2-2- خوانایی…………………………………………………………. 109

4-7-2-3- بستگی…………………………………………………………. 109

4-7-2-4- مردم­واری…………………………………………………………. 109

4-7-2-5- نفوذپذیری…………………………………………………………. 110

4-7-2-6- قابلیت دسترسی برای همگان…………………………………………………………. 110

4-7-2-7- پیچیدگی…………………………………………………………. 111

4-7-2-8- هم­سازی…………………………………………………………. 112

4-7-2-9 پاکیزگی………… 112

4-7-3- گونه­شناسی مسکن و نحوه ارتباط فضاهای خصوصی………… 112

4-8 مورفولوژی………… 118

4-8-1- مورفولوژی در مقیاس بلوک………… 118

4-8-2- مورفولوژی در مقیاس قطعات تفکیکی………… 118

4-8-3- دانه­بندی………… 121

4-8-4- تعداد طبقات………… 121

4-8-5- کیفیت ابنیه………… 124

4-8-6- مالکیت………… 124

4-9 کارکرد………… 128

4-9-1- کاربری اراضی………… 128

4-9-2- دسترسی………… 128

4-9-3- تاسیسات………… 130

4-10 ادراک………… 134

4-10-1- تصویر ذهنی………… 134

4-11 منظر………… 138

4-11-1- خط آسمان………… 138

4-11-2 آستانه­ها ودیدهای متوالی………… 138

4-11-3 کفسازی………… 139

4-11-4 جداره­ها………… 139

4-12 قرارگاه­های رفتار………… 141

4-13 جمع­بندی………… 145

فصل پنجم: روش پژوهش و توصیف و تحلیل داده­ها

5- روش پژوهش و توصیف و تحلیل داده­ها………… 147

5-1- رویکرد پژوهش………… 147

5-2- نوع پژوهش………… 147

5-3- روش پژوهش و گرد­آوری اطلاعات………… 148

5-5- نمونه پژوهش، روش نمونه گیری و حجم نمونه………… 148

5-6- پرسش های پژوهش………… 149

5-7- متغیرهای مورد بررسی در پژوهش………… 150

5-8- تعاریف نظری و عملیاتی متغیرهای پژوهش………… 151

5-8-1- حس تعلق………… 151

5-8-2- سرمایه اجتماعی………… 152

5-8-2-1- اعتماد درونی…………………………………………………………. 152

5-8-2-2- اعتماد بیرونی…………………………………………………………. 152

5-8-2-3- اعتماد به رهبر محله…………………………………………………………. 152

5-8-2-4- اعتماد نهادی…………………………………………………………. 153

5-8-2-5- بستگی اجتماعی و هنجارهای نافذ…………………………………………………………. 153

5-8-2-6 عضویت در شبکه ­های اجتماعی………… 153

5-8-3- تعاملات اجتماعی………… 154

5-8-3-1- تعاملات اجتماعی درون محله­ای…………………………………………………………. 154

5-8-3-2- تعاملات اجتماعی بیرون محله…………………………….. 154

5-8-4 احساس امنیت در فضاهای همگانی………… 155

5-8-5- احساس امنیت سکونت………… 155

5-8-6- تمایل به مشارکت در بهسازی محله………… 156

5-8-7- همکاری در سطح محله………… 156

5-9- پردازش داده­ها………… 157

5-9-1- آزمون برازش داده ها………… 157

5-9-2- اعتماد (پایایی)………… 157

5-9-3- اعتبار (روایی)………… 158

5-10- روش­های مورد استفاده در تجزیه و تحلیل داده­ها………… 159

5-10-1- روش تحقیق همبستگی………… 160

5-10-1-1 پژوهش­های رابطه­ای………… 160

5-10-1-2 تدابیر گردآوری داده­ها………… 160

5-11- تحلیل داده­ها………… 162

5-11-1- سنجش میزان اعتماد (پایایی) پرسشنامه………… 162

5-11-2- آمار توصیفی………… 163

5-11-2-1 آمار توصیفی ادراک ساکنان از محله………… 163

5-11-2-2 مشکلات محله از دیدگاه ساکنان………… 163

5-11-2-2-1 بدترین مکا­ن­های محله از دیدگاه ساکنان………… 165

5-11-2-2-2 بهترین مکان­های محله از دیدگاه ساکنان………… 166

5-11-2-2-3 تصویر ذهنی افراد از محله………… 167

5-11-2-2-4حس مکان ساکنان………… 168

5-11-2-2-5 ویژگی­های یک محله خوب از دیدگاه ساکنان………… 169

5-11-2-3 آمار توصیفی متغیرهای پژوهش………… 170

5-11-3- آمار استنباطی………… 171

5-11-3-1 بررسی نرمال بودن توزیع متغیرهای مورد بررسی در پژوهش  ………… 172

5-11-3-2 آزمون شدت همبستگی متغیرهای پژوهش………… 173

5-11-3-3 بررسی فرضیه­ های پژوهش………… 174

فصل ششم: ارزیابی و طرح بهسازی سکونتگاه هدف

6-1- چشم­انداز اولیه ………… 180

6-2- ارزیابی محدوده مطالعه به روش SWOT…………………………….. 181

6-3-چشم انداز،اهداف، راهبرد ها و سیاست های طراحی………… 193

6-3-1- چشم­انداز نهایی………… 193

6-3-2- اهداف کلان………… 193

6-4- سند توافقنامه بهسازی گام به گام محله افغان­آباد………… 199

6-4-1- هدف از تهیه راهنما………… 200

6-4-2- مرحله نخست:نهادسازی و بسترسازی برای مشارکت و تعامل ساکنان و شهرداری………… 201

6-4-3- مرحله دوم: اعتمادسازی دوسویه………… 202

6-4-4- مرحله سوم: حذف عناصر آلوده کننده و مخاطرات زیست­محیطی………… 203

6-4-5- مرحله چهارم: کفسازی فضاهای همگانی………… 205

6-4-6  راهنمای کمی و کیفی ساخت و ساز………… 210

6-4-6-1- اصلاح نظام قطعه­بندی…………………………………………………………. 211

6-4-6-2- ساماندهی سطح اشغال و تراکم ساختمانی…………………………………………………………. 214

6-4-6-3- فعال­سازی و بهبود منظر جداره­های رو به فضای همگانی…………………………………………………………. 216

6-4-6-4 افزایش پوشش گیاهی در فضاهای همگانی………… 219

فصل هفتم: آموزه­های موجود در سکونتگاه­های غیر­رسمی

7-1- لزوم بازنگری در شیوه ­های مدیریت و برنامه ­ریزی………… 224

7-1-1-ناکارآمدی سیاست­ها و برنامه ­های شهری………… 224

7-2-الگوبرداری از سکونتگاه­های غیررسمی برای هدایت توسعه­های جدید شهری………… 226

7-2-1- سکونتگاه­های غیر­رسمی خود­انگیخته– بافت­های زنده شهری………… 226

7-2-2- الگوی رشد سکونتگاه غیر­رسمی………… 226

7-2-3- کیفیت­های فضایی موجود در بافت­های غیر­رسمی………… 228

7-3- پیش زمینه ­های بهره­ گیری از الگوی توسعه سکونتگاه­های غیر­رسمی………… 229

7-3-1- زمین بدون خدمات………… 229

7-3-2- هدایت به جای طرح­ریزی………… 230

7-3-3- تدوین استانداردهای منعطف و متناسب با شرایط………… 231

7-3-4- آزادسازی فرآیند تغییر و توسعه شهری از سیطره اقتصاد………… 231

7-4- توصیه های پژوهش………… 233

7-5- سخن آخر………… 234

منابع………… 235

پیوست ها ………… 240

فهرست جداول

جدول (1-1) جمعیت سکونتگاه­های غیررسمی در بیست شهر نخست ایران از نظر ابعاد مسئله………… 6

جدول (2-1) عمده­ترین دسته­بندی­های اسکان غیررسمی………… 14

جدول (3-1) درصد خانه های پردازنده بهای خدمات بهداشتی و برق………… 87

جدول (3-2) شاخص­های استخراج شده از مبانی نظری………… 95

جدول (4-1) ترکیب قومیتی محله افغان آباد………… 105

جدول (5-1) ضریب آلفای کرونباخ شاخص­های مورد بررسی در پژوهش………… 163

جدول (5-2) مشکلات محله از دیدگاه ساکنان………… 164

جدول (5-3) بدترین مکان­های محله از دیدگاه ساکنان………… 166

جدول (5-4) بهترین مکان­های محله از دیدگاه ساکنان، تعداد و درصد پاسخ ­دهندگان………… 167

جدول (5-5) حس ساکنان نسبت به محله بر اساس نتایج پرسشنامه­ها………… 168

جدول(5-6) ویژگی­های یک محله خوب از دیدگاه ساکنان………… 169

جدول (5-7) درصد فراوانی و میانگین متغیرهای تحقیق در طیف لیکرت………… 170

جدول (5-8) جدول مربوط به آزمون کولموگرف اسمیرنف………… 172

جدول (5-9) ماتریس همبستگی پیرسون بین متغیرهای پژوهش………… 173

جدول (5-10) درصد فراوانی و میانگین متغیر­ها در طیف لیکرت………… 174

جدول (5-11) همبستگی میان سرمایه­اجتماعی و احساس عدم امنیت سکونت………… 175

جدول (5-12) رابطه تمایل به مشارکت در بهسازی محله با سایر متغیرهای پژوهش………… 176

جدول (5-13) همبستگی میان سرمایه اجتماعی و احساس عدم امنیت سکونت………… 178

جدول (6-1) ارزیابی محله افغان­آباد با بهره گرفتن از تکنیک SWOT………… 181

فهرست اشکال

شکل (1-1) ساختار پژوهش………… 10

شکل (3-1) ترازوی بهسازی و توانمند­سازی: نیاز به برقراری تعادل میان بهسازی و توانمندسازی برای برون رفت از چرخه­های معیوب………… 48

شکل (3-2) شبکه بدون بستگی (الف) و شبکه با بستگی (ب)، (کلمن، 1384، 66)………… 58

شکل (3-3) سمت چپ:بافت پیرامون میدان دل کامپو سی ینا، سمت راست: بخشی از بافت محله افغان آباد………… 77

شکل (3-4) بخشی از پروژه بلو هوریزنته در سائوپائو………… 78

شکل (3-5) موقعیت،جمعیت وتولیدناخالص ایالت سائوپائولو………… 79

شکل (3-6) نمونه ای از بهسازی زاغه در سائوپائولو،………… 80

شکل (3-7) Jardim Olinda, Sao Paolo، (The Cities Alliance, 2008, 55)………… 83

شکل (3-8) بهسازی زاغه در سائوپائولو………… 84

شکل (3-9) سکونتگاه غیر­رسمی بر روی زمین کشاورزی در کابل،………… 88

شکل (4-1) الگوی مکان گزینی ساکنان آغازین محله با توجه به موانع و محدودیت های طبیعی………… 101

شکل (4-2) ترکیب سنی جمعیت محله افغان آباد، (نقش کلیک، 1389، 26)………… 103

شکل (4-3) هرم سنی- جنسی جمعیت محله افغان­آباد در سال 1385………… 104

شکل (4-4) توزیع سطح سواد در میان با سوادان 6 ساله و بیشتر جمعیت نمونه بررسی (نقش کلیک، 1388، 68)………… 106

شکل (4-5) قالیبافی درون منازل در محله افغان­آباد………… 107

شکل (4-6) محصوریت کوچه­ها در محله افغان­آباد………… 110

شکل (4-7) نمونه ­ای از مقیاس انسانی موجود در فضاهای همگانی محله افغان­آباد………… 110…………

شکل (4-8) پیچیدگی به دلیل تنوع هندسی فضاها و تنوع ساخت و سازها در محله افغان آباد………… 111

شکل (4-9) نمونه ­ای از خانه­های قدیمی­تر، گونه نخست در دسته­بندی مسکن در محله افغان­آباد………… 113

شکل (4-10) پلان و کروکی دو واحد نوساز با یک اتاق در طبقه دوم در محله افغان آباد………… 114

شکل (4-11) ارتباطات درونی سه خانه، دو نمونه نخست از خانه­های قدیمی و گونه غالب خانه­های محله است و گونه سوم ساختمانی نوساز در محله افغان­آباد………… 115

شکل (4-12) درختان و سردر بلند مسجد جامع در خط آسمان محله محله افغان­آباد………… 138

شکل (4-13) کیفیت جداره­ها در محله افغان آباد………… 139

شکل (4-14) بازی کودکان در فضای باز ورودی محله افغان آباد………… 141

شکل (4-15) نمونه ­ای از قرارگاه­های رفتاری در کنار مسجد هجرت در محله افغان­آباد………… 142

شکل (4-16) نمونه ای از قرارگاه­های رفتاری در کنار مغازه در محله افغان­آباد………… 143

شکل (4-17) تجمع افراد در کنار دستفروشی در فضای باز ورودی محله افغان­آباد………… 143

شکل (5-1) مشکلات محله از دیدگاه ساکنان و درصد پاسخ ­دهندگان به هر یک از مشکلات………… 164

شکل (5-2) مشکلات محله از دیدگاه ساکنان و امتیاز هر مشکل………… .165

شکل (5-3) درصد هر یک از بدترین مکان­های محله از دیدگاه ساکنان………… 166

شکل (5-4) درصد بهترین مکان ها از دیدگاه ساکنان………… 167

شکل (5-5) ویژگی­های یک محله خوب از دیدگاه ساکنان و درصد پاسخ ­دهندگان به هر ویژگی………… 170

شکل (5-6) میانگین متغیرهای تحقیق برای محله در طیف لیکرت………… 171

شکل (6-1) طرحی از نتیجه بهسازی پیشنهادی محله افغان آباد………… 200

شکل (6-2) روند اصلاح قطعات تفکیکی و افزایش هدایت­شده تراکم ساختمانی در محله………… 210

شکل (6-3) عقب نشینی­های پیشنهادی و قطعات جای گرفته در عمق بلوک ها………… 212

شکل (6-4) یکی از الگوهای ممکن اصلاح قطعات به همراه معابر اصلاح شده و شبکه دفع آب­های سطحی………… 212

شکل (6-5) الگوی اصلاح هندسی قطعات تفکیکی و جابجایی قطعات جای­گرفته در عمق بلوک­ها………… 213

شکل (6-6) الگوی پیشنهادی سطح اشغال و تراکم ساختمانی………… 215

شکل (6-7) نمودی از طرح پیشنهادی در راستای فعال­سازی و بهبود منظر جداره­ها………… 216

شکل (6-8) الگوی مناسب موجود برای دیوار حیاط………… 217

شکل (6-9) الگوی فعال­سازی جداره­های فضاهای همگانی………… 218

شکل (6-10) الگوی گیاهان بالارونده بر روی دیوار و در حیاط………… 219

شکل (6-11) نمودی از نتیجه ی پیروی از سند راهنما در بازسازی خانه ها و بهسازی فضاهای همگانی………… 220

شکل (6-12) دید پرنده پیشنهادی میدان ورودی افغان آباد………… 221

شکل (6-13) دید ناظر از ورودی پیشنهادی محله………… 222

شکل (7-1) تأثیر الگوهای همجواری جوامع بر نحوه گزینش مکان زندگی………… 228

فهرست نقشه ها

نقشه (4-1) موقعیت محله افغان آباد در شهر گنبد کاووس………… 99…………

نقشه (4-2) سازمان فضایی محله افغان آباد………… 116

نقشه (4-3) ساختار فضایی محله افغان آباد………… 117

نقشه (4-4) مورفولوژی در مقیاس بلوک………… 119

نقشه (4-5) مورفولوژی در مقیاس قطعات تفکیکی………… 120

نقشه (4-6) دانه بندی محله افغان آباد………… 122

نقشه (4-7) تعداد طبقات محله افغان آباد………… 123

نقشه (4-8) تراکم ساختمانی در محله افغان آباد………… 125

نقشه (4-9) نوع مصالح در محله افغان آباد………… 126

نقشه (4-10) سه بعدی ایزومتریک پر و خالی از محله افغان آباد………… 127

نقشه (4-11) کاربری اراضی محله افغان آباد………… 130

نقشه (4-12) سلسله مراتب دسترسی در محله افغان آباد………… 131

نقشه(4-13) کیفیت دسترسی در محله افغان آباد………… 132

نقشه (4-14) برآیند نقشه های تصویر ذهنی برداشت شده به همراه درصد اشاره پاسخ دهندگان………… 136

نقشه (4-15) بررسی عناصر پنج گانه لینچ در محله افغان آباد………… 137

نقشه (4-16) سازمان بصری محله افغان آباد………… 140

نقشه (6-1) فاز نخست مداخله، کاهش مخاطرات زیست محیطی………… 204…………

نقشه (6-2) فاز دوم مداخله، کفسازی و تکمیل شبکه دفع آبهای سطحی…………………………………………………………………………………. 206

نقشه (6-3) فاز سوم مداخله، اصلاح شبکه معابر………… 207

نقشه (6-4) ارتقای کیفیت های محیطی در فضاهای همگانی محله………… 208

نقشه (6-5) پلان پیشنهادی فضای باز ورودی………… 209

مقدمه

هنگامی که به سکونتگاه­های بشر در آینده می­اندیشیم ناخودآگاه تصویر شهرهایی زیبا و پیشرفته در ذهن ما شکل می­گیرد. اما با نگاهی به رشد شتابان شهرنشینی در کشورهای جهان سوم و بررسی روند گسترش کلانشهرها، وارد دنیای واقعی می­شویم. جهانی را پیش رویمان می­بینیم که به واسطه ساختارهای اقتصادی و اجتماعی موجودش بخشی از جوامع را از دستیابی به حقوق و نیازهای اولیه­اشمحروم می­سازد. دولت­ها و مردم این بخش جامعه را طرد کرده و از آن دوری می­گزینند تا درگیر گرفتاری­های خاص آن نشوند. و بدین ترتیب این بخش رها شده که ساختارها و قوانین را در تضاد با نیازهای حیاتی­اش می­یابد، می­کوشدحقوق خویش را با گریز از قانون بازیابد و نیازهایش را برآورده سازد. سرپناه و مسکن یکی از همان نیازهایی است که طبقات تهیدست اجتماعی در کشورهای جهان سوم برای برآورده شدنش چاره­ای جز نادیده گرفتن قانون نمی­یابند و اینجاست که اسکان غیررسمی آغاز می­شود.

با گسترش سکونتگاه­های غیررسمی و بروز مشکلات و آسیب­های برآمده از آن­ها است که نهادهای متولی شهر دست به کار می­شوند و در آغاز می­کوشند با از میان برداشتن آن­ها صورت مسئله را پاک کنند. اما چون ریشه ­های اقتصادی و اجتماعی مسئله پابرجاست، دیر یا  زود با این واقعیت روبرو می­شوند که بسیاری از این سکونتگاه­ها آمده­اند که بمانند. دیری نمی­گذرد که راه­حل­های تسکین دهنده­ای نظیر جابجایی نیز به دلیل تأمین نشدن منابع کنار گذاشته می­شوند. از این پس کوشش نهادهای برشمرده بر تأمین حداقل خدمات با نگاهی کمی و از بالا به پایین متمرکز می­شود. محدودیت منابع و ضعف­های ساختاری باعث می­شود که پروژه­های خدمات رسانی به کندی پیش روند و در بهترین شرایط می­توان امیدوار بود که بخشی از نیازهای کمی ساکنان برآورده شود. اما هنوز این اجتماعات چه از نظر کالبدی و چه اجتماعی به عنوان تکه­ای جدامانده از شهر مادر باقی می­مانند.

با این مقدمه می­توان دریافت که چرا رویکردهای تازه روبرویی با سکونتگاه­های غیررسمی، بر توانمند­سازی و بهبود کیفیت­های محیطی این اجتماعات با بهره­ گیری از دارایی­ها و ظرفیت­های فیزیکی، انسانی و اجتماعی آن­ها تاکید دارند. رویکردهایی که می­کوشند این اجتماعات را هم از دیدگاه اجتماعی و هم کالبدی به شهر مادر پیوند دهند.

فصل اول:

کلیات پژوهش

1-1 بیان مسئله

سکونتگاه غیر­رسمی، ناظر بر محل اسکان بخشی از جمعیت شهری در جهان سوم است که خارج از بازار رسمی زمین و مسکن و بر پایه قواعد و قول و قرارهای خاص خود، به دست خود ساکنان این گونه مکان­ها ساخته شده است (صرافی، 1387، 8).این گونه سکونتگاه­ها اغلب دارای ویژگی­های زیر هستند (www.undro.org.ir):

• مسکن ­سازی شتاب­زده توسط استفاده­کنندگان که عمدتا به دلیل نبود پروانه ساختمان و پیروی نکردن از برنامه ­ریزی رسمی شهرسازی، مجموعه ­ای نابسامان به وجود می­آورند.
• پیوستگی عملکردی با شهر اصلی و گسست کالبدی از آن با تجمعی از اقشار کم­درآمد.
• محیطی با کیفیت پایین زندگی و کمبود شدید خدمات و زیربناهای شهری و تراکم بالای جمعیتی.

“مسکن­گزینی در این گونه سکونتگاه­ها در واقع کوششی است که تهیدستان نامتشکل شهری و مهاجران روستایی برای حذف اجاره مسکن از سبد هزینه­ های خانوار انجام می­ دهند و بر خلاف این باور نادرست که سکونتگاه­های این چنینیمعضلی کالبدی، اجتماعی و فرهنگی است، نبود یا حذف این سکونتگاه­ها در کشورهای جهان سوم می ­تواند به شورش­های شهری و رشد جمعیت زیر خط فقر شتاب دهد”(پیران، 1387، 18).

رئیس برنامه اسکان بشر اعلام نموده است که سال 2007 نخستین سال در تاریخ بشر است که بیش از نیمی از جمعیت جهان در شهرها به سر برده­اند و در همین سال، شاهد عبور تعداد جمعیت ساکن نواحی فرودست شهری از مرز یک میلیارد نفر بوده­ایم؛ یعنی یک نفر از هر سه نفر شهرنشین. از اینرو می­توان گفت شهری شدن فقر از بزرگ­ترین چالش­های توسعه جهانی است که در صورت تداوم روند نامطلوب کنونی، در طی سه دهه آتی شامل 2 میلیارد نفر ساکن نواحی فرودست شهری خواهد شد (صرافی، 1387، 6). با توجه به افزایش جمعیت شهرها، چنین برآورد می­شود که امروزه نزدیک به 850 میلیون نفر یا 42.7 درصد جمعیت شهری جهان در حال توسعه در زاغه­ها و سکونتگاه­های غیررسمی زندگی می­ کنند (مشکینی، 1388، 42).

اگرچه به طور متوسط در مقایسه با بسیاری از کشورهای در حال توسعه، سکونتگاه­های غیررسمی در ایران از کمیت و کیفیت مسکن و زیربناهای بهتری برخوردارند، اما با توجه به جهانی شدن اقتصاد با پیامدهایی همچون شهری شدن فقر و دو سطحی شدن جامعه، تداوم و چاره نکردن این شرایط، می ­تواند به شکاف بیشتر انتظارات و واقعیات در اجتماعات غیررسمی بیانجامد و آن­ها را محمل عصیان و آسیب­های بیشتر کند(www.undro.org.ir).

به کیفیت­های فضایی در سکونتگاه­های غیررسمی می­توان از دو دیدگاه نگریست. از سویی این سکونتگاه­ها به دلایلی همانند عجله درساخت و ساز، مصالح نامناسب، بی­برنامگی، توانایی مالی و فنی پایینو بی­توجهی به مسئله کیفیت فضای زندگی در هنگام ساخت به دلیل نیاز فوری سرپناه،از کیفیت پایین فضاهای همگانی رنج می­برند و نگاه کمی برای پیوند دادن این سکونتگاه­ها با شهر مادر بسنده نیست. بنابراین در بهسازی این سکونتگاه­ها نباید از کیفیت چشم پوشید. و این می تواند زمینه ورود دانش طراحی شهری به مسئله اسکان غیررسمی باشد.

از سویی دیگر سکونتگاه­های غیررسمی را می­توان به عنوان نمونه­های کوچکی از نحوه پیدایش سکونتگاه­های بشری به دیده آورد. سکونتگاه­هایی که از پویایی ذاتی برخوردار بوده و به خاطر نبود قوانین و مقررات رسمی در آن­ها، به مرور زمان خود را با شرایط محیطی هماهنگ می­سازند. بدین­روی روند پیدایش و رشد آن­ها می ­تواند نشان­دهنده تأثیر ویژگی­های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی و از این دست بر فرم کالبدی سکونتگاه­های انسانی باشد.

افزون بر همه این­ها با نگاهی به بافت­های برخی سکونتگاه­های غیر­رسمی که به شیوه تصرف خزنده شکل گرفته­اند، می­توان شباهت­هایی را میان آن­ها و بافت­های انداموار روستایی و یا تاریخی یافت. کیفیت هایی همچون گذرهایی پیچ در پیچ، فضاهای باز خرد مقیاس، تباین و دیدهای متوالی متنوع، شاید در پس به هم ریختگی و آلودگی این سکونتگاه­ها رنگ باخته باشد. اما مطالعه آن­ها می ­تواند بستر­ساز پدید آمدن الگویی جایگزین برای توسعه­های “بساز و بفروشی” باشد، توسعه­هایی که نخست طراحی و آماده­سازی می­شوند و پس از آن مشتری­های جورواجور با قدرت خرید مشابه برای آن­ها جستجو می­شوند.

1-2 اهمیت و ضرورت پژوهش

بنا بر اعلام مرکز اسکان بشر در سال 1996 یک پنجم جمعیت جهان فاقد خانه­ای در شأن زندگی انسان بودند که دامنه گسترده­ای از بی­سرپناه­ها و خیابان­خواب­ها تا آلونک­نشینان را در بر می­گرفت. این نسبت برای کشور­های « جنوب » در حال افزایش بوده به طوری­که در منطقه­با رونق اقتصادی آسیا – اقیانوسیه، حدود 60 درصد جمعیت شهری در سال 2000 بدین­گونه مسکن گزیده­اند.کمیسیون جهانی آینده شهرها در قرن بیست و یکم میلادی نیز هشدار داده است که به موازات رشد ابرشهرها[1]، فقر شهری در کشورهای جنوب افزایش خواهد یافت. همچنین بخش عمده­ای از رشد شهرنشینی بر پایه اقتصاد غیررسمی و همراه با گسترش سکونتگاه­های غیررسمی صورت خواهد گرفت و این گرایش را “غیررسمی شدن شهرنشینی”[2]نامیده است (صرافی، 1381 الف، 5).

[1]. Mega cities

[2]. Informalized urbanization

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

تعداد صفحه :  310

قیمت :14700 تومان

بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد

و در ضمن فایل خریداری شده به ایمیل شما ارسال می شود.

پشتیبانی سایت :               asa.goharii@gmail.com

در صورتی که مشکلی با پرداخت آنلاین دارید می توانید مبلغ مورد نظر برای هر فایل را کارت به کارت کرده و فایل درخواستی و اطلاعات واریز را به ایمیل ما ارسال کنید تا فایل را از طریق ایمیل دریافت کنید.