(در فایل دانلودی نام نویسنده و استاد راهنما موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

دانشگاه پیام نور

دانشکده علوم انسانی

نام مرکز رشت

پایان نامه

برای دریافت مدرک کارشناسی ارشد

رشته  جغرافیا و برنامه ریزی شهری

گروه جغرافیا

عنوان پایان نامه:

بررسی عوامل تاثیر گذار بر هویت کالبدی بافت تاریخی شهر اردبیل

دی ماه 1393

چکیده

هویت و ایجاد هویت در شهرها از طریق نمادهای طبیعی و انسانی یکی از مباحث مهم در برنامه ریزی شهری و شهرسازی بوده و به عنوان یکی از ضروریات توسعه پایدار مطرح می شود. جلوه های بارز هویت شهرهای تاریخی ایران دارای هویت کالبدی، عملکردی، تاریخی، فرهنگی، محیطی، طبیعی، دینی، انسانی، ملی و اجتماعی است. رشد سریع و ناهنجار مراکز شهری، افزایش جمعیت شهرها و نیز گسترش ساخت و سازهای نامتناسب شهری، موجب زیان بیشتر به بافت های تاریخی و بی هویتی شهر و تاثیر منفی بر ساکنان شهر می شود. لذا حفظ بافت تاریخی به عنوان هویتی ضروری برای ادامه ی حیات شهرها مطرح می گردد.

این پایان نامه با هدف کلی بررسی عوامل و معیارهای موثر در هویت بخشی کالبدی به بافت های تاریخی و با ارزش شهر اردبیل، اقدام به مرور و ارائه چارچوب های نظری، فنی و تجربی هر کدام از این مفاهیم برای دست یابی به این هدف نمود. نتایج این فرایند، ارائه معیارها و عوامل موثر در هویت کالبدی و همچنین میزان اهمیت آن ها در این اثر بخشی و در نتیجه ارائه راهکارها و سیاست های مداخله تحت عنوان نوسازی و بهسازی بافت های فرسوده شهری است که قابل به کارگیری در دیگر نمونه های برنامه ریزی در این نواحی است. همچنین تعیین و معرفی معیارهای اجتماعی و اقتصادی هویت بخش در این محدوده های شهری که باعث ایجاد تفاوت هایی در تحلیل ها و ارزیابی های وضعیت بافت های با ارزش و سنجش سایر ابعاد هویت در شهرها با رویکردهای اجتماعی و اقتصادی و کالبدی و در سطوح مختلف محلی و ناحیه ای می گردد دیگر دستاورد این پژوهش می باشد. در انتها نیز پیشنهاداتی برای پوشش نقاط ضعف و اشکالات پژوهش حاضر و بهبود فرایند تحقیق و تدقیق نتایج در موارد مشابه، ارائه می گردد.

واژگان کلیدی: شهرسازی، هویت، کالبدی، بافت تاریخی، اردبیل

فهرست مطالب

فصل اول: کلیات پژوهش… 1

1-1-بیان  مساله پژوهش… 2

1-2-سوالات پژوهش… 4

1-3-فرضیه های پژوهش… 4

1-4-اهداف پژوهش… 4

1-4-1-كاربردهای متصور از تحقیق.. 5

1-4-2-اهداف کاربردی پژوهش… 5

1-5-تعاریف و مفاهیم مربوط به پژوهش… 5

فصل دوم:دیدگاه های نظری پژوهش… 27

2-1-مقدمه. 28

2-2-هویت.. 29

2-2-1-هدف انسان از زندگی و ساختن.. 30

2-2-2-اصول انسان ساز و انسان اصول پرداز. 31

2-3-هویت بخشی به بافت های محله ها از دیدگاه نظریات مطرح شده 33

3-4-شکل گیری تفکر احیا و باززنده سازی.. 39

3-4-باززنده سازی محلات با پیشینه ی تاریخی.. 42

3-4-1-شناخت موقعیت ها 43

2-4-2-مراحل باز زنده سازی معماری.. 44

2-5-پیشینه تحقیق.. 50

فصل سوم: روش شناسی پژوهش و شناخت محدوده مورد بررسی.. 57

3-1- مقدمه. 58

3-2- روش تحقیق.. 58

3-2-1- ابزار اندازه گیری و چگونگی سنجش متغیرها در پرسش نامه. 60

3-2-2- پایایی و روایی ابزار اندازه گیری.. 60

3-2-3- جامعه آماری.. 61

3-2-4- تعیین حجم نمونه و روش نمونه گیری.. 61

3-2-5- محیط پژوهش… 62

3-2-6-روش تجزیه و تحلیل داده ها 62

3-2-7- تجزیه و تحلیل توصیفی داده ها 63

3-3- معرفی شاخص ها موثر در هویت بخشی کالبدی شهر بافت تاریخی شهر اردبیل. 63

3-4- بررسی و شناسایی محدوده مورد مطالعه. 65

3-4-1- تقسیمات سیاسی شهرستان اردبیل. 66

3-4-2- علل و عوامل پیدایش شهر اردبیل. 68

3-4-3- مطالعات کالبدی- فضایی.. 69

3-4-5- تعاملات بین بافت تاریخی و جدید شهر اردبیل. 70

3-4-5-1- تعاملات اجتماعی.. 70

3-4-5-2- تعاملات کالبدی و ساختاری.. 71

3-4-5-3- تعاملات فرهنگی.. 71

3-4-5-4- تعاملات اقتصادی.. 72

3-4-5-5- تعیین محدوده بافت با ارزش تاریخی.. 73

3-4-6- شناخت و معرفی ساختار قدیمی شهر تاریخی.. 75

3-4-7- بررسی جایگاه بافت تاریخی در سازمان فضایی و ساختار کالبدی شهر امروز. 76

3-4-8- شناخت و تحلیل دگرگونی ها و تحولات ناشی از ساختار کالبدی شهر. 77

3-4-9-  کیفیت محیط شامل سیما و منظر و شهری بافت تاریخی.. 77

3-4-10-  سیما ومنظر شهر. 78

3-4-10-1- راه یا مسیر. 78

3-4-10-2-  لبه. 85

3-4-10-3-  گره یا تقاطع. 85

3-4-10-4- نشانه ها 86

3-4-10-5- محله ها 86

3-4-10-6- مبلمان شهری.. 94

3-4-10-7-  فضاهای عمومی و کیفیت آن ها در شهر اردبیل. 94

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل نمونه مورد مطالعه. 112

4-1- مقدمه. 113

4-3-2-توزیع فراوانی ها براساس سن پاسخگویان.. 115

4-3-3-توزیع فراوانی ها براساس تحصیلات.. 116

4-3-4-توزیع فراوانی ها برحسب سابقه کار. 117

4-4-آمار استنباطی.. 118

4-4-1- بررسی گویه های سازنده متغیرها 119

4-4-2- آزمون فرضیه ها 126

4-4-2-1- نرمال بودن داده ها 128

4-5- جمع بندی و نتیجه گیری نهایی.. 138

فصل پنجم: جمع بندی، نتایج و دستاوردهای پژوهش… 140

5-1- مقدمه. 141

5-2- مختصری از فرایند انجام پژوهش… 142

5-3- پیشنهادهای اساسی طرح بهسازی بافت کهن شهر اردبیل. 143

5-4- بحث و نتیجه گیری.. 148

5-5- دستاوردهای پایان نامه. 151

5-6- پیشنهادات پژوهشی و کاربردی.. 151

منابع. 153

فهرست نمودار

نمودار(3-1) : عوامل و معیارهای موثر در هویت کالبدی بخش تاریخی شهر اردبیل. 65

نمودار شماره(4-1). جنسیت فراوانی ها 115

نمودار (4-2) توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب سن. 116

نمودار (4-3) توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب تحصیلات.. 117

نمودار (4-4) توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب تحصیلات.. 118

فهرست جداول

جدول شماره (4-1) توزیع فراوانی بر حسب جنسیت.. 114

جدول (4-2) توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب سن. 115

جدول (4-3) توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب میزان تحصیلات.. 116

جدول (4-4) توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب سابقة کار. 117

جدول(4-5) درصد فراوانی هر یک از گویه های سازنده متغیر هویت شهری.. 119

جدول(4-6) درصد فراوانی هر یک از گویه های سازنده متغیر محلات قدیمی. 121

جدول(4-7) درصد فراوانی هر یک از گویه های سازنده متغیر فضاهای باز. 123

جدول(4-8) درصد فراوانی هر یک از گویه های سازنده متغیر میادین. 125

جدول 4-9 برآورد شاخصهای مرکزی و پراکندگی متغیرها 126

جدول 4-10-نتایج تست نرمال بودن توزیع متغیرها 129

جدول 4-11: ضریب پیرسون. 129

جدول4-12: تست دوربین واتسون. 130

جدول4-13: آماره های باقی مانده رگرسیون. 131

جدول4-14: برآورد خلاصه مدل رگرسیونی. 131

جدول4-15: ضرایب وزنی رگرسیونی. 132

جدول 4-16: ضریب پیرسون. 133

جدول 4-17: تست دوربین واتسون. 133

جدول 4-18:  آماره های باقی مانده رگرسیون. 134

جدول 4-19: برآورد خلاصه مدل رگرسیونی. 134

جدول 4-20:ضرایب وزنی رگرسیونی. 135

جدول 4-21: ضریب پیرسون. 135

جدول 4-22: تست دوربین واتسون. 136

جدول 4-23:  آماره های باقی مانده رگرسیون. 136

جدول 4-24: برآورد خلاصه مدل رگرسیونی. 137

جدول 4-25: ضرایب وزنی رگرسیونی. 137

فهرست نقشه ها

نقشه شماره(3-1)  : تقسیمات موقعیت کشوری و استانی شهرستان اردبیل. 67

نقشه (3-2): ارتباط اصلی محلات، زیر محلات و بازار قبل از. 74

نقشه (3-3): (خیابان شماره 5 – مدنی) نقشه هوایی سال 1359 . 80

نقشه (3-4): خیابان پیرزرگر. 81

نقشه (3-5): معبر اوچ تکان. 82

نقشه (3-6): معبر تاوا 83

نقشه (3-7): محدوده محلات شهر اردبیل. 88

نقشه (3-8): محل قبرستان ها، بازار، نارین قلعه و باغ ملی. 89

نقشه (3-9): راسته ها و سراهای بازار. 91

نقشه(3-10) 92

نقشه (3-11): بازار بزاز ها و زرگر ها 93

 نقشه (3-12): قبرستان و محوطه اطراف جمعه مسجد 98

نقشه (3-13): پلان و مقطع جمعه مسجد 99

نقشه (3-14): نقشه عمومی ساختمان نهایی بقعه شیخ صفی الدین. 102

نقشه (3-15): نماهایی از مجموعه شیخ صفی. 103

نقشه (3-16): مسجد میرزا علی اکبر. 104

نقشه (3-17): امامزاده صالح. 105

نقشه (3-18):حمام حاج. 106

نقشه (3-19): حمام اوچ دکان. 106

نقشه (3-20): منزل آقای مناف زاده 109

نقشه (3-21): منزل آقای ابراهیمی. 111

فهرست شکل ها

شکل شماره(3-1) : نماهایی از شهر و بافت تاریخی شهر اردبیل………………………………………………… 75

شکل(3-2): معابر قدیمی در محلات تاریخی شهر اردبیل……………………………………………….  78

شکل(3-3): موقعیت مکانی ابنیه بار ارزش در بافت تاریخی…………………………………………….   96

شکل(3-4) : جمعه مسجد…………………………………………………………………………………… 97

شکل (3-5): مقبره شیخ صفی الدین………………………………………………………………………..  100

شکل (3-6): مقبره شیخ امین الدین جبراییل………………………………………………………………..  107

شکل (3-7):منزل آقای مناف زاده : حیاط شمالی وتزئینات آجری دیواره ای حیاط……………………..  110

شکل (3-8): نمای جنوبی ساختمان اصلی………………………………………………………………….   110

مقدمه

«هویت» در فضاهای شهری، یکی از مباحث مهم در برنامه ریزی شهری و شهرسازی می باشد. هویت شهرها فضایی برای رشد و توسعه (كمال) انسان بوده و به عنوان یكی از ضروریات اکثر شهرهای بی هویت امروزی می باشد.

آسیبی دیگری که شهرهای امروزی متحمل می شوند، روند رو به رشد شهرنشینی به همراه رشد فیزیكی سریع و ناهنجار سكونتگاه های شهری و همچنین گسترش ساخت و سازهای نامتناسب شهری می باشد که موجب آسیب بیشتر به بافت های فرسوده تاریخی، بی هویتی شهر و تأثیر منفی بر ساكنین شهر شده است. بنابراین؛ بهسازی و نوسازی (حفظ) بافت های تاریخی كه میراث ارزشمند تاریخی، فرهنگی، كالبدی و..؛ گذشتگان ما می باشد، به عنوان هویتی ضروری برای ادامه ی حیات شهرها مطرح می شود.

بافت های تاریخی که دارای ارزش کالبدی و فرهنگی می باشند می توانند بهترین نشانه ی هویت شهری باشند، که برای هویت دادن به شهر، بافت تاریخی نقش مؤثر و بارزی را ایفا می نماید و در عین حال حیات و رشد این بافت مانع از بی هویتی و فرسودگی شهر از درون شده و توسعه بی رویه آن را محدود می كند. اهمیت و ضرورت حفظ آثار كهن نه به عنوان پدیده های نمادین، بلكه به دلیل شناخت سیر تحول و تكامل تاریخ شهرسازی و تمدن شهرنشینی، حفظ هویت و اصالت شهری و تبیین حیات ، شهری بر اساس شواهد و مدارك علمی همواره مورد توجه بوده است (شعاعی و پوراحمد، 1384: 25).

الدورسی (1997-1931) معمار ایتالیایی از پیروان مکتب خردگرایی، معماری بناهای تاریخی را در بر گیرنده خاطرات، افکار و آثار نسل متعدد در گذشته می داند و نقش آن ها را در خلق هویت اساسی می داند.

شورای عالی معماری و شهرسازی ایران در تعریف بافت تاریخی شهری، بیان می کند که: «بافت تاریخی شهری به عرصه هایی از محدوده قانونی شهرها اطلاق می شود که به دلیل فرسودگی کالبدی و فیزیکی، عدم برخورداری مناسب از دسترسی سواره، تاسیسات، خدمات و زیر ساخت های شهری آسیب پذیر بوده و از ارزش مكانی، محیطی و اقتصادی نازلی برخوردارند» (شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، 1383: 2). هدف از بهسازی و نوسازی بافت های تاریخی شهری، حفاظت بافت تاریخی و بناهای فرهنگی و همچنین پاسخ به نیازهای شهری می باشد و موجب می گردد خرابی های گذشته و آسیب های وارد بر بنا ترمیم شده و عملكرد جدید متناسب با نیازهای زندگی روز شکل گیرد.

فصل اول: کلیات پژوهش

1-1-بیان مساله پژوهش

جلوه های بارز هویت شهرهای تاریخی ایران دارای هویت کالبدی، عملکردی، تاریخی، فرهنگی، محیطی، طبیعی، دینی، انسانی، ملی و اجتماعی است. هویت کالبدی این شهرها را می توان در سادگی، فشردگی، وحدت کالبدی و عملکردی، محله بندی، درون گرایی، هماهنگی، پیوستگی و تسلسل، مفهوم و معنا دید. هویت و ایجاد هویت در شهرها از طریق نمادهای طبیعی و انسانی یکی از مباحث مهم در برنامه ریزی شهری و شهرسازی بوده و به عنوان یکی از ضروریات توسعه پایدار مطرح می شود. رشد سریع و ناهنجار مراکز شهری، افزایش جمعیت شهرها و نیز گسترش ساخت و سازهای نامتناسب شهری، موجب زیان بیشتر به بافت های تاریخی و بی هویتی شهر و تاثیر منفی بر ساکنان شهر می شود. لذا حفظ بافت تاریخی به عنوان هویتی ضروری برای ادامه ی حیات شهرها مطرح می گردد. اهمیت و ضرورت حفظ آثار کهن نه به عنوان پدیده های نمادین، بلکه به دلیل شناخت سیر تحول و تکامل تاریخ شهرسازی و تمدن شهرنشینی، حفظ هویت و اصالت شهری و تبیین حیات شهری بر اساس شواهد و مدارک علمی همواره مورد توجه بوده است (نوری نژاد، 1391: 32).

هویت کالبدی به معنای صفات و خصوصیاتی است که جسم شهر را از غیر متمایز کرده و شباهتش را با خودی آشکار می کند. این صفات به صورتی باشند که جسم شهر، در عین حفظ تداوم زمانی، در حال تحول و تکامل نیز باشد و در نهایت به پیدایش یک کل منجر شود. هویت کالبدی از لحاظ مفهومی مترادف با اصطلاحات «شخصیت» و «حس مکان» است.

معیارهای ارزیابی هویت کالبدی به شرح زیر است:

– تمایز/تشابه، به معنای تمایز از غیر و تشابه با خودی

– تداوم/ تحول، به معنی پیوند با گذشته و عدم انقطاع (تداوم معنی و ارزش های خودی) در عین نوآوری و خلاقیت با توجه به شرایط زمانه (خود ماندن ولی همان نماندن)

– وحدت/ کثرت، به معنی پیوند بین اجزای متفاوت، ناهمگون و حتی متضاد، به گونه ای که در کنار هم یک کل را به وجود بیاورند. نظریه های زمینه گرایی و منطقه گرایی پایه نظری تفسیر و تشریح معیارهای فوق در حوزه های معماری و طراحی شهری هستند (میرمقتدایی، 1383: 2).

هویت مقوله ای هنجاری و ارزشی است که لازمه ی بحث در خصوص آن ارزش گذاری و موضع گیری هنجاری است. در بسیاری از متون تخصصی و پژوهش ها، مطالعه ی هویت در محیط مصنوع با توجه به نظریه های ادراک محیط و علوم رفتاری انجام شده است. در این پژوهش ها، هویت به معنی احساس تعلق و «این همانی» با محیط در نظر گرفته شده و معیارهایی مانند احساس امنیت، خاطره انگیزی، حس معلق و وابستگی به منظور ارزیابی هویت تدوین شده و به کار رفته اند (دانشپور، 1380).

در پژوهش حاضر قصد داریم عوامل تاثیرگذار بر هویت کالبدی بافت تاریخی شهر اردبیل را مورد بررسی قرار دهیم. با وجود اینکه بناهای تاریخی شهر اردبیل تا حدودی بررسی و معرفی شده، ولی ساختار کالبدی این شهر تاکنون کمتر شناخته شده است. این مسئله در خصوص اغلب شهرهای ما مصداق دارد، بطوریکه هنوز تاریخ شهرسازی جامعی در مورد شهرهای ایران وجود ندارد.

اردبیل از شهرستان های شمال غربی کشور است و از سه بخش مرکزی (اردبیل)، هیر و سرعین و یازده دهستان تشکیل شده است. از بناهای تاریخی این شهرستان می توان به دهکده آتشگاه، مسجد جمعه اردبیل، مقبره شیخ امین الدین جبرئیل، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، پیکره سنگی بابا داوود عنبران و بازار تاریخی اردبیل اشاره کرد. در این پژوهش به منظور بررسی های کالبدی، ابتدا شناخت عناصر ساختار اصلی شهر اردبیل صورت می گیرد، منظور از ساختار اصلی، مجموعه پیوسته ای است مرکب از عناصر اصلی و فعالیت های اصلی شهر که فضاهای شهری آن یعنی میدان ها و خیابان ها را تشکیل می دهد. این عناصر در گروه عناصر طبیعی و عناصر مصنوع طبقه بندی می شوند. عناصر طبیعی عبارتند از ناهمواری ها، رودخانه، پوشش گیاهی و عناصر مصنوع عبارتند از ابنیه و مراکز فعالیتی، فضای سبز و باز شهری، شبکه راه ها. در ویژگی های عملکردی و فعالیت ها علاوه بر شناخت کارکردهای مختلف شهری عناصر، ابعاد اجتماعی- فرهنگی و ابعاد اقتصادی فعالیت ها نیز مورد بررسی قرار می گیرند. در بررسی ویژگی های بصری، نشانه های شهری و شبکه نمادین شهر نیز مطالعه خواهند شد.

1-2-سوالات پژوهش

سوالات مطرح در این پژوهش به قرار زیر است:

– وجود فضاهای باز در بافت تاریخی شهر اردبیل تا چه اندازه بر هویت کالبدی این شهر تاثیر گذار است؟

– آیا وجود محلات با قدمت زیاد در بافت تاریخی شهر اردبیل موجب هویت بخشی این شهر شده است؟

– آیا وجود میادین قدیمی در بافت تاریخی شهر اردبیل تاثیر زیادی بر هویت کالبدی شهر داشته است؟

– چگونه می توان محلات تاریخی شهر اردبیل را به فضای شهری با هویتی تبدیل کنیم؟

1-3-فرضیه های پژوهش

– وجود محلات با قدمت زیاد در بافت تاریخی شهر اردبیل موجب هویت بخشی به این شهر شده است.

– وجود فضاهای باز در بافت تاریخی شهر اردبیل تاثیر زیادی بر هویت کالبدی شهر داشته است.

– وجود میادین قدیمی در بافت تاریخی شهر اردبیل تاثیر مهمی بر هویت کالبدی شهر داشته است.

1-4-اهداف پژوهش

از نظر طبقه بندی بر مبنای هدف[1]، این پژوهش کاربردی[2] است که پیامد آن به دست آوردن نتایج کاربردی در زمینه ی عوامل موثر بر هویت کالبدی بافت تاریخی شهر اردبیل می باشد. اهداف تحقیق حاضر با توجه به بیان مسئله، به شرح زیر می باشد:

– شناسایی عوامل تاثیرگذار بر هویت کالبدی بافت تاریخی شهر اردبیل

– بررسی و شناخت ساختار کالبدی شهر اردبیل و سلسله مراتب کالبدی و فضایی و اجزای هویتی این شهر

–  ارائه ی راهبردهایی در جهت با هویت نمودن بافت های قدیمی و تاریخی شهر اردبیل

1-4-1-كاربردهای متصور از تحقیق

از جمله کاربردهای متصور از این تحقیق می توان به ارائه راهکارهایی به منظور بهره گیری از امکانات بالقوه شهری که در بافت های تاریخی شهر اردبیل رها شده اند و مداخله در بافت های تاریخی به منظور بهسازی، مقاوم سازی و استحکام بخشی این بناها اشاره کرد.

1-4-2-اهداف کاربردی پژوهش

این پژوهش می ­تواند توسط برنامه­ ریزان شهری، شهرداری و مهندسین شهرسازی و کلیه محققان و پژوهشگران و دنشجویانی که در زمینه مشغول تحقیق و پژوهش می باشند؛ مورد استفاده قرار گیرد.

1-5-تعاریف و مفاهیم مربوط به پژوهش

• بافت

گستره ای هم پیوند که از بناها، راه ها، مجموعه ها، فضاها، تاسیسات و تجهیزات شهری و یا ترکیبی از آنها تشکیل شده باشد، بافت نامیده می شود(حبیبی،1386).

• بافت تاریخی

بخش هایی از شهر که منعکس کننده ی ارزش های فرهنگی – تاریخی شهر بوده و از تعامل انسان و محیط پیرامون او در طول تاریخ به دست آمده است، بافت تاریخی شهر نامیده می شود. بافت تاریخی فقط یک مسئله کالبدی نیست، بلکه مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را نیز در بر می گیرد. خصلت اساسی کالبدی بافت تاریخی شکل گیری هماهنگ، مداوم، پیوسته، یکپارچه در طول تاریخ است. در واقع بافت تاریخی بافتی است که در طول زمان و براساس تجارب گذشتگان، روند تکاملی خود را طی کرده است. بافت قدیمی از اوضاع توپوگرافی و اقلیمی، تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی تاثیر گرفته و ساختار خود را با شرایط زمانی و مکانی وفق داده است(همان).

• روش های مواجه با بافت های تاریخی

حفاظت از میراث فرهنگی و آثار تاریخی به دوران پیش از میلاد مسیح باز می گردد. در دوران گذشته، اعتقاد و باورهای مردم، نگهداری و حفظ بناها و آثار با ارزش را تضمین می کرده است. احیا و هویت بخشیدن به آثار با ارزش باعث رونق و پویایی گذشته خواهد شد.

• احیاء

احیاء مجموعه اقداماتی می باشد که برای بازگرداندن حیات مجدد و یا زندگی مجدد به بنا، مجموعه و یا فضاهای شهری مورد نظر صورت می پذیرد.

• بهسازی

بهسازی بافت های فرسوده به منظور بهبود کالبد که نتیجه فرسایش فعالیت تحقق یافته است، در کوتاه مدت صورت می پذیرد. در واقع بهسازی زمانی صورت می گیرد که فرسودگی نسبی فضا از لحاظ عملکردی حاد شده باشد.

• نوسازی

نوسازی مجموعه اقداماتی است که زمانی انجام می گیرد که فضای شهری، مجموعه بنا و محله از کارکردی مناسب و معاصر برخوردار بوده، ولی فرسودگی نسبی کالبدی-فضایی سبب کاهش بازدهی و کارایی آن شده است. ارزش های معماری باید حفظ شوند در هر حال وقتی صحبت از تک بناها مطرح باشد، آنها باید حفظ شوند و چنانچه بر سر هسته کامل بافت های با ارزش شهری باشد، باید جمله آنها به طور کامل حفاظت و بهسازی شوند.(همان)

امروزه بافت های قدیمی یا متروک و تخریب شده یا بدون هیچ تفاوتی مانند بقیه نقاط شهر نوسازی می شوند، یعنی بدون اینکه ساختار شهریشان تجدید بنا شود(حناچی،1387).

• تجدید حیات

برای بازگرداندن حیات مجدد و یا زندگی مجدد به بنا، مجموعه یا فضای شهری، این اقدامات صورت می گیرد. این اقدامات می توانند در سازمان کالبدی – فضایی صورت پذیرد و سبب حذف یا اضافه نمودن بخش هایی از سازمان کالبدی – فضایی بافت کهن شوند، بی آنکه به کلیت آن خدشه ای وارد شده باشد معاصر سازی مورد نظر در این اقدامات، تمام عرصه های اجتماعی اقتصادی، فرهنگی و کالبدی را شامل می شوند.

ناهماهنگی محیط مصنوع در شهرهای امروزی و رشد بی رویه آن نه تنها ارزش کالبدی شهر را دستخوش تحولات ناخواسته و ویرانگر کرده بلکه تاثیر مستقیم و غیرمستقیم بر محیط و مناظر ارزشمند و امکان ادراک فضایی انسان نهاده است. بسیاری از تصمیمات کالبدی در مقیاس شهرها، تاثیر مستقیمی بر تخریب بافت های کهن و با ارزش شهرها گذاشته است. بافت های قدیم نیاز به تداوم حیات دارند و ارتقاء کیفیت اجتماعی در آنها باید مورد توجه قرار گیرد و این امر در گرو روز آمد کردن آنها با دید هویت فرهنگی است(حناچی، 1387).

• مرکز تاریخی شهر

برای بروز و حضور حیات مدنی که در عرصه های مختلف تاریخ همواره مکانی به نام مرکز تاریخی شهر وجود داشته است که نقش مرکزیت شهر را ایفا می کرده است (حبیبی، 1386).

• فضای شهری

در تعریف فضای شهری بدون در نظر گرفتن معیارهای زیبایی شناختی و رفتار شناسی؛ می توان گفت که  فضای ما بین ساختمان ها-توده شهر- فضای شهری قلمداد می گردد. این فضاها از دیدگاه هندسی و کالبدی با بدنه های گوناگون شهری محصور می شوند(کریر،1383). بنابراین تعریف کیفیت فضای شهری به عنوان یک فضای محصور در ارتباط با کیفیت تعریف بدنه های محصور کننده آن سنجیده می شود.

تنها ویژگی های کالبدی و هندسی فضای شهری نمی تواند اجازه دهد تا اگاهانه فضای باز بیرونی را در عرصه شهر یک فضای شهری قلمداد نمود، بلکه حضور انسان و تعامل اجتماعی که در عرصه شهر صورت می پذیرد نقشی غیر قابل انکار در تداعی و تداوم معنای فضای شهری در ذهن مخاطب ایفا می نماید. بدون شک کیفیت بهره برداری از فضای عمومی شهر – رفتار اجتماعی – ارتباط مستقیمی با کیفیت شکل گیری تصویر ذهنی فرد از شهر و فضای شهری خواهد داشت. بنا بر این تعریف زمانی می توان فضای ما بین ساختمان های شهر را فضای شهری قلمداد نمود که شکل گیری و تکامل گونه های مختلف و متنوعی از عملکرد و رفتار اجتماعی در آن عرصه در ذهن مخاطب درک شود. به بیان دیگر فضای شهری بستر     شکل گیری فعالیت، رفتار و تعامل اجتماعی شهروندان در عرصه شهر خواهد بود(اصانلو، 1390).

• هویت

در بررسی واژه هویت از لحاظ لغوی، می توان گفت که:  «هو» به معنای او گرفته شده است و به ذات خداوند اشاره دارد(دهخدا، 1375). هویت گاه بالذات و گاه بالعرض است(معین، 1375). به عبارت دیگر هم دربردارنده کیستی انسان یا دیگر پدیده هاست و هم چیستی آنها(اکسفورد، 1999). همچنین هویت را چیزی که مخاطب و متکلم بتواند از طریق آن ارتباط برقرار کند، معنی می دهد.  هویت وجه تمایز یک فرد از فرد دیگر و جامعه ای از جامعه دیگر است. به عبارتی هویت کثرت را به تنوع نزدیک می کند و تنوع است که زندگی را جذاب و زیبا می سازد (ابراهیمی و اسلامی، 1389).

در واقع هویت شخص چیزی نیست که در نتیجه تداوم کنش های اجتماعی فرد به او تفویض شده باشد، بلکه چیزی است که فرد باید آن را به طور مداوم و روزمره ایجاد کند و در فعالیت های بازتابی خویش مورد حفاظت و پشتیبانی قرار دهد(گیدنز، 1378). هویت را می توان به معنایی که انسان ها از طریق احساسات ذهنی از وجود هر روزه خود و ارتباطات گسترده اجتماعی کسب می کنند تعریف کرد(تابان، پشتونی زاده، 1389).

در تعریفی دیگر از واژه هویت آن را به معنای احساس تعلق و این همانی با محیط در نظر گرفته اند و معیارهایی هم چون احساس امنیت، خاطره انگیزی، حس تعلق و وابستگی به منظور ارزیابی هویت تدوین شده و به کار رفته است (بهزادفر، 1387).

هویت شهر، حالتی ذاتی و دروندادی داشته که در کالبد شهر تاثیر می گذارد(حبیب و همکاران، 1387) و به صورتی مستقیم در میزان توفیق و اثرگذاری قابلیت های شهر موثر است. میزان تعلق فردی و اجتماعی به شهر و ساختار آن نیز موکد هویت شهری است(ماجدی و احمدی، 1387).

• هویت شهر

وجه تمایز یک شهر از شهر دیگر هویت شهر می باشد و موجب حس تعلق مکانی شهروندان و مشارکت آنها در توسعه شهر می شود. ایجاد و حفظ هویت برای شهر از طریق توجه به هماهنگی بین معماری و زمینه شهری اش امکان پذیر می باشد. همچنین توجه به فرهنگ ملی و سنت های قدیمی موجب پا بر جای و زنده ماندن تمدن شهری می دانند(حبیبی، 1386).

• هویت مکانی فضا

حدی که یک نفر می تواند یک مکان را به عنوان مکانی متمایز از سایر مکان ها مورد شناسایی قرار دهد، هویت مکانی فضا می باشد. به طوری که شخصیت مشخص و منحصر به فرد داشته باشد. فضا زمانی برای ما دارای هویت خواهد بود که از طرفی بتوان آن را موجودی مستقل و عینی کرده و از طرف دیگر خود نیز به عنوان موجودی عینی در آن فعالیت و رفتار نموده و بالاخره بتواند ذهنیات ناشی از ادراک آن را با ذهنیات خود تطبیق دهد(لینچ، 1376).

زمانی که فرد شناخت و تسلط ذهنی بر فضایی داشته  باشد که بتواند ذهنیت به جا مانده آن عینیت و فضا را جزئی از وجود خود بداند و به معنای نمادین فرهنگی – اجتماعی آن واقف گردد. چنین حالتی احساس «این همانی» بیشتری میان شخص و فضا به وجود می آورد، زیرا فضا به نحو محسوس و ملموسی وارد زندگی فرد شده و امتزاج اش با زندگی روزمره سبب تداوم این همانی فرد با فضا شده، به طوری که این تداوم موجبات به وجود امدن عامل هویت و تثبیت آن را فراهم می کند.

• هویت مکانیو ارتباط آن هویت کالبدی

هویت مکانی بخشی از زیر ساخت هویت فردی انسان و حاصل شناخت های عمومی او درباره جهان فیزیکی است که در آن زندگی می کند (بهزادفر،1386).  به عبارت دیگر هویت مکانی احساسی در یک فرد یا یک جمع است که به واسطه ارتباطشان با یک مکان برانگیخته می شود. هویت کالبدی به معنای صفات باید به گونه ای باشند که جسم شهر، در عین تداوم زمانی، در حال تحول و تکامل نیز باشد و نهایتا به پیدایش یک کل منجر شود (سفردوست، 1384: ص 286).

نوربرگ شولتز[8] در خصوص هویت مکان[9] خاطر نشان می سازد: «مکان ها» [10]لزوما همان چیزی هستند که باید باشند و دخل و تصرف انسانی در آنها زمانی به خلق فضاهای قابل زندگی منجر می شود که حال و هوای حاکم بر فضا را تشخیص دهد و در راستای آن حرکت کند(والمسلی[11]، 1990). اما هویت مکانی احساسی در یک فرد یا یک جمع است که به واسطه ارتباطشان با یک مکان برانگیخته می شود. نمونه ای از اهمیت و تبلور هویت مکانی در فرهنگ ایرانی، فراوانی نام های خانوادگی مرتبط با مکان است؛ نام هایی چون تهرانی، یزدی، کاشانی و.. نشان می دهد که مردم مایل اند ازطریق نام، هویت مکانی خود را به دیگران معرفی کنند(رضازاده، 1381). در واقع هویت مکانی محصول تداوم هویت مکان و تبدیل شدن آن از امری بیرونی به مساله ای درونی است(قاسمی، 1383).

هویت مکانی، از طریق مشخصات کالبدی و فعالیت هایی که در آن مکان صورت می گیرد، شکل می گیرد. این تقسیم بندی به روشنی قابل درک است. به عنوان مثال شهر را می توان به صورت مجموعه ای از ساختمان ها و اجزای کالبدی درون آن همان گونه که به وسیله یک تصویر هوایی به چشم می آید، دید. بیننده ای که در این شهر حضور عینی داشته باشد می تواند از نزدیک فعالیت ها را در این زمینه کالبدی مشاهده کند. ولی شخصی که در این ساختمان ها و فعالیت ها را تجربه می کند، چیزی بیش از این می بیند، که به صورت زشت-زیبا، کارآمد-بی فایده، خانه، کارخانه، لذت بخش، بیگانه-آشنا و به طور کلی واجد معنا درک می شوند(رلف[12]،1976).

• عنصر ساختاری هویت شهری

با توجه به اینکه هویت یک شهر دارای ابعاد مختلفی می باشد و می توان آن را از جنبه های مختلف کالبدی، اجتماعی، تاریخی، جغرافیایی، کارکردی و اقتصادی مورد بررسی قرار داد، بدیهی است که در شرایط مکانی و زمانی مختلف، زمینه های متفاوتی برای هویت یک شهر منظور گردد که هر کدام نیز دارای تعاریف و ابعاد خود باشند. این زمینه ها را می توان در دو بعد کلی وابسته به مکان و ساکنان شهر بیان نمود؛ نظیر هویت شهروندی، هویت اجتماعی، هویت اقتصادی، هویت فضای شهری و…؛ در واقع شکل گیری هویت یک شهر تحت سه عامل کلی قرار دارد:

• فرهنگ شهری
• شکل طبیعی
• کالبد مصنوع شهر و سیمای ظاهری آن
• هویت کالبدی[13]

هویت کالبدی ویژگی هایی است که شهر را غیر متمایز کرده و شباهتش را با خودی آشکار می کند. این صفات باید به گونه ای باشد که جسم شهر، در عین حفظ تداوم زمانی، در حال تحول و تکامل نیز باشد و نهایتا به پیدایش یک کل منجر شود. لویتکا در تعریفی هویت مکانی را آن قسمت از هویت شخصی می داند که در ارتباط با محیط فیزیکی است(لویتکا[14]، 2008: 211).

بنابراین در تعریف هویت کالبدی می توان گفت؛ هویت کالبدی به معنای صفات و خصوصیاتی است که جسم شهر را از غیر متمایز کرده و شباهتش را با خودی آشکار می کند. این صفات باید به گونه ای باشند که جسم شهر، در عین تداوم زمانی، در حال تحول و تکامل نیز باشد و نهایتا به پیدایش یک کل منجر شود. در این تعریف، معیارهای ارزیابی هویت کالبدی نیز مستترند. بنابراین می توان سه ویژگی تمایز آن از غیر و تشابه آن با خودی، دوم؛ حفظ تداوم در عین تحول و سوم؛ حفظ وحدت در عین کثرت را مهم ترین صفات برای هویت کالبدی یک شهر دانست. از میان سه معیار فوق، تمایز از غیر و تشابه با خودی از همه مهم تر بوده و اصل زیربنایی محسوب می شود. دو معیار بعدی اجزاء و زیر مجموعه آن محسوب شده و تابع هستند.

هویت مقوله ای هنجاری و ارزشی است که بحث در مورد آن مستلزم ارزش گذاری و موضع گیری هنجاری است. در بسیاری از متون تخصصی و پژوهش ها، مطالعه هویت در محیط مصنوع با توجه به نظریه های ادراک محیط و علوم رفتاری انجام شده است. در این پژوهش ها، هویت به معنای احساس تعلق و این همانی با محیط در نظر گرفته شده و معیارهایی چون احساس امنیت، خاطره انگیزی، حس تعلق و وابستگی به منظور ارزیابی هویت تدوین شده و به کار رفته اند(دانشپور،1379).

کتاب سیمای شهر لینچ یکی از مطالعاتی است که بر مبنای اصول روان شناسی گشتالت انجام شده و با توجه به مفهوم خوانایی و معنی به بیان هویت شهری می پردازد. لینچ خوانایی را چنین تعریف می کند، غرض ما از خوانایی این است که به آسانی اجزا شهری را بتوان شناخت و بتوان آنها را در ذهن، در قالبی به هم پیوسته به یکدیگر ارتباط داد(لینچ، 1374: 12).

به عبارتی دیگر خوانایی ناشی از شکل گیری تصویر واضح محیط در ذهن ناظر است. او در تعریف معنی به عنوان یکی از محورهای پنج گانه ارزیابی یک شهر خوب نیز رویکرد مشابهی اتخاذ می کند. طبق تعریف، معنی اینکه شهر تا چه اندازه می تواند به وضوح درک شده از نظر ذهنی قابل شناسایی باشد و ساکنین آن، آن را در زمان و مکان به تجسم درآوردند و تا چه اندازه آن ساختار ذهنی با ارزش ها و مفاهیم جامعه قابل شناسایی باشد و ساکنین آن، آن را در زمان و مکان به تجسم درآورند و تا چه اندازه آن ساختار ذهنی با ارزش ها و مفاهیم جامعه در ارتباط باشد و ساکنین آن، آن را در زمان و مکان به تجسم درآورند و تا چه اندازه آن ساختار ذهنی با ارزش ها و مفاهیم جامعه در ارتباط است. یعنی انطباق محیط با توانایی های احساسی و ذهنی و ساختارهای فرهنگی(لینچ، 1376: 152). در این تعریف، علاوه بر معیارهای سنجش خوانایی تجسم و شناسایی شهر در اذهان ساکنان انطباق تصویر ذهنی مذکور با ارزش ها و مفاهیم جامعه-یا خودی بودن-نیز مورد نظر است.

• انسجام اجتماعی

انسجام، توافق در اهداف، ارزش ها و نگرش ها می باشد و در فرایندی اجتماعی متولد می شود و محصول کنش عقلانی و مختارانه است. استمرار و پایداری حیات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی یک جامعه در گرو انسجام و همبستگی بین اجزاء و عناصر سازنده ساختار اجتماعی است. این مفهوم تأکید بر فرایندی است که در طی آن با ایجاد تغییراتی در حوزه های گرایشی، ادراکی، ارزشی، قابلیت ها و باورهای انسان ها، کنش ها و رفتارهای خاصی در منظور از انسجام، احساس پی خواهد داشت که مناسب توسعه است (ازکیا، 1380: 20).

در واقع انسجام اجتماعی، مسئولیت متقابل بین چند نفر یا چندگروه است، که از آگاهی و اراده برخوردار باشند (نوابخش و همکاران، 5:1388). انسجام اجتماعی، مرکزی ترین مسئله جامعه شناسی در گذشته و حال بوده(کلانتری و فرهادی، 112:1386) نوعی سرمایه اجتماعی محسوب شده (اختر محققی14:1385) و دلالت بر توافق جمعی میان یک جامعه دارد (افروغ، 140:1378). دورکیم معتقد است انسجام اجتماعی، عاطفه جمعی عمیق، بیشتر در مناسک جمعی (مثل اعیاد و مراسم ملّی و مذهبی و غیره) به وجود می آید و بدین نحو موجبات افزایش و تحکیم انسجام اجتماعی را فراهم می کند(چلبی، 22:1372 )، که نمی توان با اقدام از بالا به پایین دولت یا با توسل به سنت آن را تضمین کرد (گیدنز، 1378: 43 ).

• هویت و ارتباط با جغرافیا

جغرافیا، با بک نگرش نظام مند، بازیابی و حفظ هویت را از طریق توجه به مجموعه ای از واقعیات مکانی- فضایی جستجو می کند. به عبارت دیگر، از این دیدگاه توجه به واقعیت های اجتماعی- اقتصادی، فرهنگی و محیطی در ساخت فضاهای شهری نیاز اولیه برای تعریف و حفظ هویت است و هویت کالبدی در فضاهای شهری به صورت منفرد قابل شناسایی نیست، بلکه هویت زمانی وجه واقعی به خود می گیرد که تمامی عناصر کالبدی در ارتباط با هم یک فضای کارکردی خاص بیافرینند که از بر هم کنش این مجموعه هویت در فضا شکل می گیرد. همان طور که بیان گردید؛ از مهم ترین جنبه های شکل دهنده هویت، جنبه کالبدی آن است. در رابطه با مسئله هویت محیطى، صاحب نظران مختلف عقاید خود را بیان داشته اند و مؤلفه هاى مختلفى براى این مفهوم در نظر گرفته اند. در تعریفی؛ بعد کالبدی هویت البته از نگاه جغرافیایی، بیان شده است؛ نگرش مثبت به آب و خاك، دلبستگی و تعلق خاطر به مکان و تفاوت قائل شدن بین مکان زندگی خود با دیگرمکان ها از مهم ترین اصول سنجش هویت جغرافیایی یا مکانی است (ابوالحسنی، 74:1388).

دو کاربرد مهم هویت از نگاه لینچ عبارت است از: اول؛ کارکردى که می توان آن را حس تشخیص نامید. به عبارتى هویت به انسان قدرت تشخیص می دهد و به وى کمک می کند که بتواند محیط را بخواند و     پیش بینى کند. اگرمحیط فاقد هویت یعنى حس تشخیص و تمایز باشد محیط قابل خواندن نیست. دوم؛ لینچ براى هویت محیط، عملکرد عاطفى هویت از دیدگاه حاجیانی شاخص های بعد جغرافیایی(مکانی) محیط است(پاکزاد، 1375: 104). نگرش مثبت به مکان زندگی و ارجحیت داشتن مکان مورد نظر به تمامی مکان ها می باشد(حاجیانی، 202:1379).

• محله

در تعریفی از محله آمده است: «مکان یا بخش قابل تفكیكی از یک منطقه شهری منطقه ای مركب از كاربری های مختلف كه به صورت ساختار شهری به حالت یكپارچه در آمده است» (کون[15]، 2005: 54). همچنین می توان از محله به عنوان سلول زندگی حیات شهری یاد نمود،  محله نهادی است كه از طریق آن افراد و موضوعات می توانند توانایی برای فعالیت اولیه به وسیله یک تعامل موثر فردی و جمعی را درون آن و یا از ورای آن به اجرا در آورند. محله را می توان با توجه به شاخص های فراوانی تعریف نمود:

• مرزها و محدوده ها(مناسبات اداری)
• ویژگی های بارز و قدمت توسعه(زیبایی شناسی)
• از دید و نگاه ساكنان در منطقه (اجتماعی)
• به وسیله محدوده خدماتی (عملكردی)
• به وسیله فضاهای با ترافیک آرام و روان و كیفیت بالای زیست محیطی(زیست محیطی) (بارتون[16]، 2003: 16-17).

از طرف دیگر، محله می تواند به عنوان یک شبکه ی اجتماعی معرفی گردد و می تواند پایه و اساس فعالیت های اجتماعی باشد. در نتیجه محله یک هویت اجتماعی مكانی است، قلمرویی كه دارای محدودیت های مشخص شناخته شده توسط ساكنان آن است. در چنین قلمرویی، تقابل رسمی و غیر رسمی و شناخت همسایگی رخ می دهد، كاربری روزانه خدمات محله توسط ساكنین و آگاهی آنان در مورد تصویر محله به عنوان بخشی از هویت اجتماعی شان نیز به وابستگی میان مكان و فضا اشاره دارد. محلات همچنین روی شرایط گوناگون اجتماعی، اقتصادی، تاریخی و بوم شناختی تاكید دارد، شواهد براین نكته تاكید دارند كه جامعه محلی به طور انتخابی، ویژگی های سازمانی موضوعات اجتماعی و واكنش های اجتماعی را كه درجامعه گسترده شده اند به وجود می آورد(لوئیس[17]، 1989: 316).

• بافت فرسوده

بر طبق تعریف شورای عالی شهرسازی و معماری ایران، مبنای شناسایی بافت های فرسوده، بلوك های شهری است که بیش از 50 درصد قطعات آن باید مشمول سه معیار اصلی ذیل باشند:

• ناپایداری: معرف فقدان سیستم سازه ای مناسب و غیرمقاوم بودن ابنیه، به ویژه در هنگام وقوع زلزله است؛ که در زمان احداث آنها رعایت موازین فنی و مقررات ملی ساختمان نشده است.
• نفوذ ناپذیری: معرف عدم دسترسی های مناسب و عدم وجود معابر با عرض کافی برای حرکت سواره است؛ به طوریکه عمده عرض معابر در آنها درحال حاضر کمتر از 6 متر است.
• ریز دانگی: معرف فشردگی بافت ،کوچکی و کثرت قطعات با مساحت اندك است ؛ که طبق ضابطه مذکور، قطعات زیر 200 متر مربع را شامل می شود.

این تعریف از بافت فرسوده نشان دهنده ی این مطلب است که نگاه و توجه به بافتهای فرسوده شهری، تنها نگاهی کالبدی و فاقد جامعیت می باشد، چرا که نارسایی های عملکردی، زیست محیطی، اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی از دیگر ابعادی است که باید هماهنگ و همزمان با مسائل کالبدی مورد توجه جدی قرار گیرد.

• باز زنده سازی

باز زنده سازی در بافت های فرسوده شهری، با هدف تقویت حس شهروندی و تعلق به مکان در قلمروهای متنوع و معنی دار شهری از جمله محلات مختلف و ایجاد حیات (زندگی) شهری با بهره گیری از عناصر و ویژگی های هویت بخش و با مشارکت حداکثری ساکنان بافت های آسیب دیده در هرگونه اقدام می باشد.

برای باز زنده سازی ابتدا باید بنا را به عنوان میراث فرهنگی بشناسیم لذا در این راه داشتن درک درست از مفاهیمی چون میراث و فرهنگ و در کنار هم میراث فرهنگی کمک شایانی به ما خواهد کرد. فرهنگ را در یک تعریف مختصر می توان مجموعه ای از تمام ویژگی های عاطفی، فکری و معنوی دانست که هر گروه اجتماعی یا جامعه ای را مشخص می کند(زرشکن عابد، 1388). از سویی دیگر میراث یعنی آنچه که از گذشته به ارث رسیده و عموما با تداعی گذشته همراه است و معمولا مترادف با ارزش بوده است و میراث فرهنگی آن قسمت از اثر تاریخی که بیانگر ارزش آن است اعم از ارزش هنری، تاریخی، عملکردی و … عنوان میراث فرهنگی پیدا می کند(مردمی و محمد مرادی، 1387).

حفظ آثار گذشته و باز زنده سازی آن امروزه به یک علم فراگیر در سطح جهانی تبدیل شده است به گونه ای که ایکوموس[18]موسسه بین المللی بناها و سایت های تاریخی؛ منشورهایی از قبیل منشور ونیز(1966)، منشور فلورانس(1982)، و منشور بورا (1981) را در راستای حفظ بناهای تاریخی و ارزش گذاری فرهنگی آن تدوین نموده است که شامل دستورالعمل ها و شیوه های مرمت بناهای یاد شده می باشد.

زمانی که سخن از باز زنده سازی یک بنا یا بافت فرسوده شهری است هدف اصلی چیزی است فراتر از اقدامات کالبدی و فضایی. در این فرایند سعی می شود بین گذشته و حال و آینده بنای تاریخی پیوندی خلاق ایجاد گردد.آنچه در این مسیر همواره باید مد نظر داشت حفظ ارزش های مادی و معنوی اثر تاریخی می باشد. معاصرسازی یک بنا یا مجموعه تاریخی از دیدگاه مادی بدین معناست که در بخش های مختلف اثر به گونه ای دخل و تصرف شود که بین ارزش های والای معاصر و ارزش های پایدار کهن گفتگوی خلاقانه ای ایجاد شود. به عبارتی اقدامات انجام شده زودگذر و مقطعی نباشد. معاصرسازی از لحاظ معنوی بدین معناست که با اقدامات کارآمد و مناسب میراث مادی و فرهنگی به جا مانده از دوران گذشته را تبدیل به ثروت مادی و فرهنگی کنیم(عالی و تاجیک، 1388).

• هویت محله ای

هویت محله ای در واقع، نوعی احساس تعلق به یک محله مسكونی، می باشد كه از زمان اختراع ابزار مدرن حمل ونقل و ارتباطات جهانی، این حس تعلق به مكان و روابط همسایگی (جدا از روابط خانوادگی و خویشاوندی) كه نزدیک ترین و مناسب ترین راه تشكیل جامعه را فراهم آورده است اهمیت خود را كم كم از دست داده است. نقشی كه محله در این سبز فایل بازی می كند تغییر كرده است و قضیه ای كه یک مكان با هویت محله ای قوی و محكم باعث تضمین جامعه ای قوی شود مستلزم بازبینی است. در گذشته (محله) از طریق مكان های عمومی مركزی مشخص می شدند كه كانون تشكیل جلسات سنتی مثل بازار یا میدان شهر بودند، این اماكن، محل ملاقات دوستان و همسالان بودند، اما امروزه فن آوری ارتباطات در همه جا، چالش هایی را در جهت شناخت مطلوب، (مكان عمومی) به وجود آورده است. هویت محله ای و احساس تعلق، دیگر خیلی كمتر ازآجرها ومصالح به كار رفته در ساختمان ها مشتق می شود(فوث[19]،2004: 8-9).

همچنین هویت را می توان حاصل توافق میان فرد و پدیده مورد ارزیابی تعریف می كند بر این مبنا، هویت مفهومی نسبی است كه یک سرآن به انسان بر می گردد و سر دیگرش درمحیط تعریف می شود(قاسمی، 1383: 69-70). که شرط هویتمندی آن محله را می توان موارد زیر ذکر نمود:

• تعلق مكانی ساكنان محله به محیط زندگی شان
• خاطره ای كه در ذهن ساكنان از محله بر جای مانده است
• خاطرات جمعی كه در حافظه جمعی ساكنان از محله بر جای مانده است.
• حس تعلق خاطر افراد به محله خود شان.

درتعریفی دیگر، هویت مكان، بخشی از هویت شخصی تعریف می شود هویت مكان در اثر تجربه مستقیم محیط فیزیكی رشد می یابد. بنابراین بازتابی از وجوه اجتماعی وفرهنگی مكان است رابطه ی میان انسان ومكان دو طرفه است زیرا كنش و خواست انسانی معنی را به فضا مرتبط می سازد(والمسلی[20]، 1990: 64).

• هویت معماری

اكثر مردم حضور در یک فضای خاص را تجربه كرده اند، آن را ارج می نهند و از فقدان آن متأثر می شوند. حس كردن جهان لذتی خاص دارد. مكان های معنی دار و قابل درك تكیه گاه مناسبی هستند كه خاطرات شخصی، احساس ها و ارزش ها بر آن تكیه می كنند. هویت مكانی پیوند نزدیكی پیدا می كند با هویت شخصی، اینکه «من اینجا هستم»، حکایت از «من هستم» می کند(لینچ، 1381).

در رابطه با مسئله هویت محیطی، صاحب نظران مختلف عقاید خود را بیان داشته اند و مولفه های مختلفی برای این مفهوم در نظر گرفته اند.واز نظر راپاپورت، هویت قابلیت تمیز و تشخیص عنصری از عنصر دیگر است. او هویت را خصوصیتی از محیط می داند كه در شرایط مختلف تغییر نمی كند. این خصوصیات می تواند خصوصیات فیزیكى محیط نظیر شكل، ابعاد، تزیینات، سبک ساختمانى و … باشد، یا فعالیت هاى خاص جارى در محیط و یا عملكرد هاى یک محیط.

به عقیده الکساندر، هویت در محیط هنگامی تجلى می كند كه ارتباط طبیعى و منطقى بین فرد و محیط حاصل شده باشد. وى معتقد است كه بین فرد و محیط زندگى اش ارتباط و احساس تعلق خاطر به وجود نخواهد آمد مگر آنكه قادر به شناخت عمیق و تشخیص آن باشد و توان درك تمایز آن نسبت به محیط هاى دیگر را نیز داشته باشد، و بداند در چه زمانى و به چه صورت پاسخ مناسبى به كنش هاى انجام یافته در آن محیط بدهد.

از نظر »والتر بور»، هویت همان تفاوت های كوچك و بزرگی است كه باعث بازشناخت یک مكان و خوانایی محیط می شود و حس دلبستگی و حساسیت محیط را به وجود می آورد. خاص بودن هر محیط به معنی اجتناب از یكنواختی، وجود تنوع و جذابیت است و در نحوه قرارگیری فضاها و طرز دسترسی به فضاها و در كاربری ها نیز می باید وجود داشته باشد. ولف معتقد است كه هویت محیط نتیجه كنش متقابل سه مورد است كه عبارت اند از:

1. تركیب ظاهر و كالبدی نماها؛
2. عملكردها و فعالیت های قابل مشاهده؛
3. مفاهیم در محیط.

«گوردن كالن» بر اهمیت تفاوت هر محیط با سایر محیط ها تأكید دارد. او هویت را توجه به شخصیت فردی هر محیط و پرهیز از یكنواختی و تشابه محیط های شهری از طریق به جلوه در آوردن ویژگی های خاص هر محیط تعریف می كند(دانشپور، 1380: 55). در واقع معماری به خودی خود پدیده ای است كه از صراحت در تعریف و تجزیه و تحلیل می گریزد و در دنیای پیچیده امروز این مقوله هویتی بس پیچیده تر و مبهم تر از گذشته یافته است.

برای پرداختن به موضوع ایجاد معماری با هویت و نسبت معماری با هویت، می توان دو دیدگاه در مورد نگاه به معماری در نظر گرفت، نگاه اول نگاه عام است كه معماری را به معنای ساختن، تحدید فضا، ایجاد سرپناه و تعاریفی از این دست در نظر می گیرد كه جایی برای بحث هویت در معماری باقی نمی گذارد. برای بازكردن بحث هویت در معماری باید از دیدگاه دیگری به مسئله نگاه كرد و بحث چیستی و كیستی معماری را از آن نقطه نظر مطرح كرد. اگر به معماری به عنوان یک اثر هنری نگاه كنیم و انسان را خالق اثر هنری در نظر بگیریم از آن جهت كه انسان مدعی است كه می تواند حقیقت هستی را كشف كند و آن را در اثر هنری متجلی سازد و به بیان آورد و اثر هنری حاصل فهم انسان و تجلی حقیقت كشف شده از سوی اوست، می توان به بحث هویت در معماری پرداخت.

معمولاً هویت یک اثر معماری را با میزان ایده ها و اثرات برگرفته از ویژگی های فرهنگی موجود در آن اثر می سنجند. این روش با آنكه از یک صحت نسبی برخوردار است اما در جاهایی ناكافی و گمراه كننده نیز می شود.

با در نظر گرفتن فاکتور کارکرد، بهتر می توان ارزیابی مسئله پرداخت،  و می توان آثاری را با هویت یافت كه مستقل از میراث محیطی و فرهنگی مكان آن آثار باشد. از این رو عوامل دیگری نیز باید در تكوین هویت معماری مداخله داشته باشد تا فقدان چنان مهمی نتواند مهر بی هویتی بر موجودیت اثر معماری زند. این عوامل همان هایی هستند كه تمام آثار والای معماری چه آنها كه از پیشینیان بر جای مانده و چه آنها كه معاصرند و چه آنهایی كه با گذشته پیوند دارند و چه آنهایی كه فن آوری را همچون نمودی از دنیای امروز و فردا ارائه می كنند به یک اندازه از آنها برخوردارند و عبارت اند از: زیبایی، دانش، اصالت طرح، جوهر طرح.

زمان نیز مولفه بسیار اساسى اما خارج از كنترل انسان است و هر یک از عوامل فوق خود مقروض زمان هستند. از این رو اگر در جست وجوى هویت در معمارى امروز هستیم می بایست آن را در ارتباط با زمان حاضر سنجید.

• فرهنگ و هویت

فرهنگ وظیفه هدایت و جهت دادن به رفتارها و فعالیت های انسانی را دارد و به عنوان روح و فضای زندگی نقش ایفا می كند. اگر این فضای زندگی (فرهنگ) تمایلات معنوی داشته باشد، تجلیات شكلی و كالبدی آن نیز هویتی معنوی را به نمایش خواهد گذاشت. لذا از شرایط پایداری توسعه می توان به سازگاری با نیازها و آداب و رسوم و امیال زیستی اقوام اشاره نمود و آن را توسعه فرهنگی یا بومی پایدار نامید. در فرایند تجلی كالبدی و عینی اندیشه و به عبارتی در روند تبدیل یک اندیشه و سامانه فكری به یک محصول كه در خدمت آن اندیشه و صاحبان آن اندیشه باشد، می توان از سلسله مراتبی نام برد كه با جهان بینی آغاز می شود و با تولد فرهنگ و به دنبال آن تدوین سیاست ها و برنامه ها به تولید محصول عینی ختم می شود كه ناگزیر به عنوان مبین و مروج و نماد فرهنگ و جهان بینی خاستگاهش است. بنابراین می توان نتیجه گرفت كه زمینه گرایی و ساماندهی كالبدی و ساختاری از راهكارهای افزایش هویت كالبدی شهرهاست(نقی زاده، 1387).

عواملی هم چون رشد و ارتقای كیفی فضاهای جمعی و فرهنگی، ظهور جلوه های جدید فرهنگی، حفظ و مرمت آثار تاریخی و فرهنگی، برنامه ریزی جهت خلق هدفمند نمادهای هویتی- فرهنگی و همچنین توسعه صنعت گردشگری، همه باعث افزایش سطح فرهنگ عمومی جامعه، ارتقای هویت وتشخص كالبدی و معنایی شهر و جذب سرمایه و دست آخر توسعه فرهنگی و پایدار می گردد؛ به طوری که هویت شهر یكی از پایه ها و مبنا افزایش حس تعلق و مشاركت شهروندان و نهایتاً توسعه پایدار می باشد(دهقانی و کریم زاده،1387).

• مولفه های هویتی شهر

برای تقویت هویت شهر، از مشخصات و مؤلفه هایی مختلفی استفاده می گردد كه دسته بندی مؤلفه های مربوطه در جهت تقویت هویت شهر ضروری است. عناصر هویت یک شهر، همانند مولفه های شخصیتی انسان دارای دو ساحت عینی (كالبدی) و ذهنی (معنایی) است

لذا هویت منظر و سیمای شهری به مجموعه ویژگی های زیست محیطی، كالبدی و بصری گفته می شود كه بتوانند به صورت مجموعه عناصر چیره و غالب در كاركرد و سیمای شهر و محله “تداوم” یابند(بنتلی و همکاران،1389)

• كیفیت و هویت

ساماندهی محیط کالبدی، یکی از عواملی است که برای افزایش دلبستگی شهروندان به شهر و آگاهی عمومی آنان از محیط شهری ضروری است. معیارهای كیفی سنجش فضا را می توان در سه بعد عملكردی، زیبایی شناختی(كالبدی) و زیست محیطی دسته بندی كرد كه همگی در زیبایی و هویت محیط نقش اساسی دارند. هر یک از نظریه پردازان طراحی شهری، در نظریه های مختلف خود از زوایای گوناگون به موضوع كیفیت فضای شهری و مكان ها پرداخته اند. این كیفیت های فضایی به اختصار عبارتند از: نفوذ پذیری و دسترسی، تنوع كاربری ها و افزایش حق انتخاب (گوناگونی)، نظارت عمومی و امنیت، انعطاف پذیری و انطباق پذیری (سازگاری)، نگهداری و كنترل فضاها (مدیریت فضا و مشاركت عمومی)، همه شمول بودن و تعاملات جمعی، تسهیل پیاده مداری، تناسبات بصری(زیبایی، هویت و انسجام كالبدی)، غنای حسی (روح مكان)، رنگ تعلق (حس مالكیت و مشاركت عمومی)(کارمونا و همکاران،1388).

• هویت از دیدگاه اندیشمندان

«استورات هال» هویت را یک روند در حال شدن می داند که شناسنامه و عامل شناخته شدن است(قطبی، 1387: 81). هویت عامل شناسایی فرد از افراد، شیء از اشیاء و گروه از سایر گروه ها به حساب می آید. چارلز جنکز معتقد است: هویت طبقه بندی اشیا و افراد و مرتبط ساختن خود با چیزی یا کسی دیگر است(تاجیک، 1384: 2-11). به عبارتی دیگر هویت محملی برای قرارگیری مسئولیت می باشد. همچنین می توان از آن به عنوان لایه ورود پدیده ها به شامل شدن در یک اجتماع یاد کرد.

هویت با عبارات مشابهت و تفاوت نیز ارتباط دارد، «کاترین وودوارد» معتقد است که هویت از طریق تشابه ارزیابی می شود؛ تشابه با انسان هایی مثل ما و تفاوت با آنهایی که مثل ما نیستند(میرمقتدایی، 1383: 32). از این رو واژه هویت مستلزم درک دو معنای متضاد است؛ دو معنایی که در تقابل های دوگانه در مقابل هم قرار می گیرند ولی در واقع تکمیل کننده ی یک مفهوم به نام هویت هستند. این دو معنا شباهت و تفاوت می باشند؛ شباهت درون گروهی در عین تفاوت برون گروهی. این کیفیت به مفهوم متباین بودن در عین هماهنگی نیز شباهت دارد و می توان آن را تمایز از غیر و تشابه با خودی دانست(همان). هویت به طور ضمنی بیانگر این حقیقت است که هر پدیده از طریق بروز برخی صفات عینی و ذهنی، شباهت خود را با گروهی از اشیاء و تفاوتش را از گروهی دیگر نشان می دهد. از این رو هویت عامل شناسایی پدیده در ضمن داشتن دو مفهوم تفاوت و شباهت معرفی و تبیین می شود.

«کریستوفر الکساندر»، هویت را تجسم کالبدی کیفیت های بی نام در بناها می داند،کیفیت هایی که مبنای اصلی حیات و روح هر انسان، شهر، بنا و یا طبیعت بکر هستند، اما نمی توان نامی بر آنها گذاشت (الکساندر،1381: 457).

کالن بر اهمیت تفاوت هر محیط با سایر محیط ها تاکید دارد. او هویت را توجه به شخصیت فردی هر محیط و پرهیز از یکنواختی و تشابه محیط های شهری از طریق به جلوه در آوردن ویژگی های خاص هر محیط تعریف می کند. از نظر راپاپورت هویت قابلیت تمیز و تشخیص عنصری از عنصر دیگر است. راپاپورت در زمینه مسئله هویت راه حل هوشمندانه ایی را ارائه می دهد و هویت عمومی و خصوصی را تبیین می کند(فن مایس، 1384: 167):

دارا بودن هویت خصوصی به معنای تفاوت برون گروهی است. در حالی که هویت عمومی به معنای داشتن تشابه درون گروهی است. لذا دارا بودن هویت مستلزم داشتن دو کیفیت تفاوت و تشابه خصوصیات، به طور همزمان است؛ این خصوصیات باید به گونه ایی باشند که جسم شهر در عین تداوم زمانی، در حال تحول و تکامل نیز باشد و نهایتا به پیدایش کل منجر شود(میرمقتدایی، 1383: 35).

• رابطه هویت و تقلید

تقلید از آثار گذشته یکی از مفاهیمی است که با شنیدن واژه هویت به ذهن متبادر می شود در حالی که هویت با تقلید از گذشته متفاوت است چرا که در بهره گیری از آثار گذشته اگر اشکال و فرم ها به طور خلاصه و جسد گذشته تکرار شوند نامی جز واپس گرایی را نخواهند یافت(نقی زاده، 1379: 90).

در حالی که هویت در بناها نه ناشی از تاریخی بودن و نه ناشی از ابتدایی بودن روند احداث آن هاست، تنها ملازمت و همراهی ضرورت ها اهمیت دارد. هگل نیز ساخت دوباره بناهای تاریخی را متمایز از هویت می داند و معتقد است: رویدادهای تاریخی همیشه دو بار روی می دهد: بار اول به صورت تراژیک و بار دوم به صورت کمیک و هر کوششی برای تکرار آگاهانه صورت های تاریخی گذشته جز به صورت دوم نخواهد بود(آشوری، 1384: 84). به علاوه بهره گیری از سنت در آثار معماری نیز به معنای تکرار و تقلید آثار گذشته نبوده و بر اصول و مبانی نظری و فلسفی که خود نیز در حال تکامل هستند متمرکز می باشد(تقی زاده، 1379: 90). به تعبیر ادوارد سعید پرسش از هویت چگونه خود ماندن است نه چگونه همان ماندن (مهدوی نژاد، 1383: 10). همان ماهیتی است که در برابر زمان مقاومت می کند ولی خود در زمان شکل می گیرد و بی آن ناپدید می شود(رحیم زاده، 1379: 261-273).

• رابطه هویت ونوآوری

در بسیاری موارد هویت متضاد با نوآوری قلمداد می گردد. در حالی که نه تنها در تقابل با هم نیستند بلکه لازمه یکدیگرند، نوگرایی مطلوب، پذیرش اصول و ارزش های اصیل و فرهنگی و هویت بخش گذشته به همراه تجلی مطابق نیاز انسان و نیز بومی نمودن هر آنچه که از سایر تمدن ها وارد شده و تزاحم با ارزش های فرهنگی جامعه ندارد، می باشد(نقی زاده، 1379: 90).

در واقع نوگرایی یافتن پاسخ مناسب زمان و مکان به خواسته های مخاطب از طریق بهره گیری از آراء و تجارب پیشینیان و تکامل بخشیدن آنها می باشد که همواره به طور ضمنی به پویایی، تصفیه و تکامل مداوم فرهنگ و جامعه نیز توجه دارد. نوگرایی به دستاورد های علمی و فنی دیگران به عنوان وسیله و ابزاری برای تحصیل آرمان ها و اهدافی انسانی منبعث از باورها و فرهنگ ملی می نگرد و در صورتی که عامل تشخص و علامت برتری به شمار آید، تحصیل آن، نتیجه ایی جز حقارت جامعه را در پی نخواهد داشت(همان، 89).

البته نوآوری نیز با بدعت متفاوت است. نوآوری آنگاه از جنس خلاقیت است که جدید زاده موجود و مکمل آن باشد و آنگاه که جدید جایگزین موجود و متضاد با آن باشد از نوع بدعت خواهد شد(حجت، 1384: 66) و هویت همخوانی نخواهد داشت. از این رو چیزی به دلیل متجدد بودن و یا تعلق به معماری گذشته حائز اهمیت و ارزش نمی گردد بلکه درستی و صلابت طراحی است که در کانون توجه قرار دارد. معماری شراب یا پنیر نیست که یکی به سبب کهنه بودن و دیگری به صرف نو بودن، عنوان بهتر بودن به خود بگیرد(نوحی، 1374: 609).

تداوم ارزش های خودی به معنای پیوند با گذشته و عدم انقطاع، در عین نوآوری و خلاقیت با توجه به شرایط زمانه که از آن به تحول یاد می شود، در راستای یکدیگر می توانند هویت کالبدی را شکل دهند(میرمقتدایی ، 1383: 29).

بنابراین می توان به این نکته اذعان داشت که هویت در معماری نه صرف تقلیدی بودن است و نه بدیع بودن. مفهوم هویت در معماری با نیازهای افراد مرتبط است و زمان حال را شامل می شود. هویت، مفهومی پویا است که در گذر زمان دچار تحول می شود و تاثیرپذیری از زمان و روح زمانه از ضرورت وجودی آن است.

[1] Research by Purpose

[2] Applied Research

[3] Restoration

[4] Rehabilitation

[5] Renovation

[6] Revitalization

[7] Place identity

[8] Norberg-Schuls

[9] Identity of place

[10] Place

[11] Walmsley

[12] Relph

Physical Identity

[14] Lewitka

[15] Cown

[16] Barton

[17] Louis

[18] ICOMUS

[19] Foth

[20] Walmsley

تعداد صفحه :141

قیمت 70 هزار تومان