دانشگاه ایلام
دانشکده الهیات و معارف اسلامی
پایان نامه کارشناسی ارشد در رشته علوم قرآن و حدیث
جایگاه اختلاف قراءات و نقش آن در برداشتهای تفسیری مجمع البیان
استاد راهنما:
دکتر مهدی اکبرنژاد
استاد مشاور:
دکتر محمدرضا حسینی نیا
برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود
(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)
تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :
(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)
فهرست مطالب:
فصل اول: کلیات تحقیق…………………………………….. 1
1-1- شرح مسئله…………………………………… 2
2-1- ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق……………………………. 3
3-1- اهداف تحقیق…………………………………… 3
1-3-1- اهداف کلی……………………………………. 3
2-3-1- اهداف جزئی……………………………………. 3
4-1- روش تحقیق…………………………………… 4
5-1- پرسشهای تحقیق…………………………………… 4
6-1- پیشینه تحقیق…………………………………… 4
7-1- واژه شناسی……………………………………. 6
1-7-1- تعریف لغوی قرائت……………………………………. 6
2-7-1- تعریف اصطلاحی قرائت……………………………………. 8
8-1- معرفی شیخ طبرسی……………………………………. 10
9-1- معرفی اجمالی مجمع البیان فی تفسیر القرآن…………………. 13
فصل دوم: گذری بر تاریخچه و جایگاه قراءات در تفسیر مجمع البیان……… 15
مقدمه…………………………………… 16
1-2- پیشینه اختلاف قرائتها………………………………….. 18
2-2- جایگاه اختلاف قراءات در تفسیر مجمع البیان…………………………… 20
1-2-2- دیدگاه طبرسی دربارهی قرّاء مشهور قرآن………………………….. 21
2-2-2- دلایل سندیت قراءات مشهور از دیدگاه طبرسی…………………… 25
3-2- تاریخچه کتب اختلاف قراءات…………………………………….26
فصل سوم: بررسی دیدگاههای ویژهی طبرسی درباره انواع اختلاف قرائت از بین صاحب نظران علم قرائت….30
مقدمه…………………………………… 31
1-3- دیدگاه طبرسی درباره انواع اختلاف قرائتها………………………………….. 33
1-1-3- اختلاف در اعراب کلمات؛ که تفاوتی در صورت نوشتن و معنای آنها پدید نمیآورد….. 33
2-1-3- اختلاف در اعراب که باعث تغییر معنا میگردد؛ نه صورت………………. 34
3-1-3- اختلاف در حروف کلمات؛ که معنا را تغییر میدهد ولی صورت همچنان محفوظ است…… 36
4-1-3- اختلاف حروف که باعث تغییر صورت است؛ نه معنی……………………….. 37
5-1-3- اختلاف کلمه؛ که صورت و معنا را تغییر میدهد…………………………………… 38
6-1-3- اختلاف در جلو و عقب بودن کلمات……………………………………. 38
7-1-3- اختلاف در زیاد و کمی کلمات……………………………………. 38
2-3- بررسیها، ویژگیها و تحلیلها………………………………….. 39
1-2-3- توجه یا عدم توجه به حدیث سبعه احرف…………………………………… 39
2-2-3- اختلاف لهجه…………………………………… 43
3-2-3- توجه به تغییر معنا و یا عدم توجه به آن…………………………………… 46
فصل چهارم: ضوابط و معیارهای شناخت قرائت صحیح از دیدگاه طبرسی در مجمع البیان…..48
1-4- ضابطه پذیرش قراءات……………………………………. 49
2-4- ضابطه پذیرش قراءات از دیدگاه طبرسی……………………………………. 51
1-2-4- مطابقت و سازگاری قرائت دیگر با آیات دیگر…………………………………… 52
1-1-2-4- صریحاً و با ذکر آیه…………………………………… 53
2-1-2-4- به طور اشاره و بدون ذکر آیه مورد نظر…………………………………… 56
2-2-4- هماهنگی با قواعد ادبیات عرب……………………………………. 57
3-2-4- هماهنگی با قراءات مشهور…………………………………… 65
4-2-4- هماهنگی با شعر شعرای عرب……………………………………. 68
5-2-4- مطابقت با لغت……………………………………. 71
6-2-4- استفاده از روایات……………………………………. 74
7-2-4- استفاده از چند معیار با هم…………………………………… 77
فصل پنجم: نقش اختلاف قرائتها در برداشتهای تفسیری مجمع البیان………… 81
طرح مساله…………………………………… 82
1-5- تاثیر در حوزه آیات الاحکام…………………………………… 84
1-1-5- جمع بین دو حکم مختلف (یا جمع بین دو قرائت)………………………… 84
2-1-5- ترجیح یک حکم بر سایر احکام…………………………………… 88
3-1-5- رفع ابهام ظاهری……………………………………. 94
4-1-5- تفسیر و توضیح احکام…………………………………… 95
5-1-5- تاکید و مبالغه بیشتر در بیان حکم…………………………………… 99
2-5- تاثیر اختلاف قرائت در برداشت تفسیری طبرسی در سایر حوزه ها……… 100
1-2-5- ایضاح، توضیح و تبیین بیشتر معنای آیه…………………………………… 101
2-2-5- گسترش در لفظ و معنای آیه…………………………………… 104
3-2-5- تخصیص در معنای آیه یا تطبیق معانی بر مصادیق……………………. 106
4-2-5- کاستن از مبالغه…………………………………… 108
5-2-5- مردود دانستن قرائتی که فهم، تفسیر و برداشت صحیح آیات را دچار اختلال مینماید….110
نتیجه گیری……………………………………. 116
فهرست منابع و مآخذ…………………………………… 119
چکیده انگلیسی……………………………………. 130
چکیده:
به دلیل اهمیت بالای مسئله اختلاف قراءات و تاثیراتی که میتواند در روش، گرایش و یا برداشت تفسیری مفسر قرآن کریم داشته باشد، این رساله بر آن است تا با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی، به اهداف این پایان نامه که در راستای پاسخگویی به سوالات تحقیق است، دست یابد. به طور خلاصه؛ شناسایی ملاک و معیارهای شناخت قرائت صحیح از دیدگاه طبرسی، جایگاه اختلاف قراءات و نقش آن در برداشتهای تفسیری مجمع البیان از جمله اهداف تحقیق به شمار میآید.
ساختار این پایان نامه به گونهای است که از پنج فصل مرتبط به هم تشکیل شده است و از لحاظ اهمیت موضوع به صورت تصاعدی پیش رفته است.
از جمله دستاوردهای این تحقیق میتوان به موارد زیر اشاره نمود. و آن این است که؛ نظرگاههای ویژه طبرسی درباره انواع اختلاف قرائت در قرآن کریم بررسی و شناسایی شده است. که با دیدگاههای علمای اهل تسنن و تشیع تا حد زیادی متفاوت است. نیز ضوابط و معیارهایی که امین الاسلام طبرسی در شناخت و تشخیص قرائت صحیح به کار برده است، استخراج شده و به این نتیجه دست یافتهایم که دیدگاه ایشان با دیدگاه صاحبنظرانی همچون ابن جزری و مکی ابن ابی طالب تفاوتهای آشکاری دارد. ضمن اینکه در فصل نهایی پایان نامه، نقش اختلاف قرائتها در برداشتهای تفسیری مجمع البیان، در دو قسمت مجزا و در حوزههای آیات الاحکام، و سایر حوزههای قرآنی بررسی و تحلیل شده است.
فصل اول: کلیات تحقیق
اختلاف قرائت در قرآن کریم، یك واقعیت تاریخى است كه دلیلى بر انكار آن وجود ندارد. و مفسر قرآن کریم، باید برای دستیابی به تفسیر صحیح آیات، به بسیاری علوم؛ که یکی از آنها علم قرائت است، آگاهی و تسلط کافی داشته باشد.
شیخ طبرسی از جمله مفسران جلیل القدر جهان تشیع محسوب میشود؛ که در ضمن تفسیر آیات، به بیان اختلاف قرائتها اهتمام ویژهای داشته است. لذا در این پایان نامه ابتدا گذری بر مفهوم و تاریخچهی اختلاف قرائت میشود؛ تا از این رهگذر، به انواع اختلاف قرائت از دیدگاه طبرسی نیز اشاراتی شده و سپس با بررسی و تحلیل ضوابط و معیارهای شیخ طبرسی در شناخت قرائت صحیح در مجمع البیان، آشنایی و درک درستی نسبت به عنوان پایان نامه؛ یعنی جایگاه اختلاف قراءات و نقش آن در برداشتهای تفسیری مجمع البیان ایجاد شود.
1-1- شرح مسئله
اکثر مفسرین عامه و خاصه بر این باورند که علم قرائت، یکی از علومی است که مفسر برای دستیابی به تفسیری صحیح از قرآن کریم، به آن نیازمند است. یکی از این مفسرین، مرحوم فضل بن حسن طبرسی است؛ که در مقدمه تفسیر مجمع البیان، به این فهم تصریح نموده است و علم قرائت را یکی از پانزده علمی میداند که مفسر قرآن کریم، باید ابتداءاً بر آنها تسلط کافی داشته باشد و سپس به تفسیر آیات قرآن کریم اقدام نماید.
ایشان در تفسیر مجمع البیان، آیاتی را که دارای اختلاف قرائت بوده، مشخص نموده و قرائتهای گوناگونِ آن را برشمرده است. و در اکثر موارد به توضیح و توجیه آن قرائتها پرداخته است، به عبارت دیگر، دلایلی را برای صحه گذاشتن بر دیگر قرائتها و یا رد کردن آنها بیان نموده است.
بنابراین؛ جایگاه اختلاف قراءات در تفسیر مجمع البیان به گونهای بوده است که خواه ناخواه در برداشتهای تفسیریی که طبرسی از آیات نموده، تاثیر گذاشته است. حال، این پژوهش در صدد است تا این مسئله مهم را مورد ارزیابی و بررسی قراد دهد که این برداشتها، چگونه برداشتهایی بوده و چه تاثیراتی را در این تفسیر گذاشته و تا چه حد، در تفسیر مجمع البیان تاثیرگذار بوده است.
2-1- ضرورت و اهمیت موضوع تحقیق
مفسران قرآن کریم، همواره از شیوهها و روشهای گوناگونی، آیات قرآن کریم را تفسیر مینمایند. گاه این تفسیرها با توجه به آیات دیگری از قرآن کریم، صورت میگیرد، گاه با استفاده از روایات، گاه از روی اجتهاد و … .
تفسیر مجمع البیان که از تفاسیر جامع محسوب میشود؛ هم از نقل و هم از عقل و هم شواهد ادبی استفاده کرده است. و برخی اوقات هم با تکیه بر قرائت خاصی، برداشتی را از آیه داشته است. حال این ضرورت ایجاد میشود که ما برای تشخیص صحت تفسیری که از آیه شده و یا عدم صحت آن، به بررسی این نکته بپردازیم که ایشان چه روشی را در این مورد در پیش گرفتهاند. با مطالعه و بررسی دقیق درمییابیم که یکی از این روشها، مراجعه به قرائتهای متفاوتی که از آیات شده است، میباشد. و از اینجا اهمیت و ضرورت بررسی دقیق جایگاه اختلاف قراءات و نقش آن در برداشتهای تفسیری مجمع البیان، آشکار میگردد.
3-1- اهداف تحقیق
این پایان نامه دارای اهداف کلی و جزئی بدین قرار است:
1-3-1- اهداف کلی
– دستیابی به تاثیر اختلاف قرائتها در برداشتهای تفسیری مجمع البیان.
– بررسی معیارهای شناخت قرائتهای صحیح از غیر صحیح در تفسیر مجمع البیان.
1-3-2- اهداف جزئی
– بررسی دلیل اهتمام طبرسی به بیان اختلاف قرائتها در آیات مختلف قرآن کریم در تفسیر مجمع البیان.
– واکاوی دیدگاه طبرسی درباره قراء مختلف قرآن کریم و چگونگی معرفی نمودن آنان.
– شناخت شیوه های برداشت طبرسی از آیات با توجه به تفاوت قرائتها.
4-1- روش تحقیق
روش تحقیق کتابخانهای و به صورت تحلیلی – توصیفی است.
5-1- پرسش های تحقیق
1- اختلاف قرائتها چه تاثیراتی در برداشتهای تفسیری مجمع البیان داشته است؟
2- مرحوم طبرسی در تفسیر خود، چه معیارها و ملاکهایی را برای شناخت قرائت صحیح از غیر صحیح در نظر داشته است؟
3- ازدیدگاه طبرسی اختلاف قرائتها بر چند نوع هستند؟
4- دلیل اهتمام طبرسی به بیان اختلاف قرائتها چه بوده است؟
6-1- پیشینه تحقیق
درباره این موضوع، به طور مستقل، تحقیقی صورت نگرفته است. اما میتوان گفت که درباره اختلاف قرائتها در مباحث و کتب علوم قرآنی مباحثی بیان شده است و یا اینکه کتابهای مستقلی درباره اختلاف قرائتها نگاشته شده است. و نیز درباره نقش اختلاف قرائتها در چگونگی تفسیرنمودن، نیز پایان نامهای نگاشته شده است ؛ اما هیچ تصریحی بر تفسیر خاصی ننموده و فقط و به طور اجمالی بررسی شده است ؛ اما عنوان پایان نامه اینجانب منحصر به مجمع البیان فی تفسیر القرآن میباشد.
از جمله کتابهایی که به بحث اختلاف قراءات پرداختهاند: جامع البیان فى القراءات السّبع به قلم ابى عمرو عثمان بن سعید دانى( متوفاى 444 قمرى) در معرفى قاریان هفتگانه قرآنى و آراء آنها در زمینه اختلاف قراءات مىباشد. ساختار كتاب به گونهای است که مقدمه مولف دربردارنده دو موضوع است: 1) انگیزه او از نگارش این اثر، كه درخواست گروهى در رابطه با اختلاف قرّاء سبعه به طور ایجاز و اختصار نیكو و خالى از تكرار مباحث بوده است بیان شده است. 2) نقل چهل حدیث از راویان قرّاء سبعه از یكصد و شصت طریق منظور از راوى در اینجا مهمترین شاگردان قرّاء مىباشند كه عامل اصلى انتقال قرائت وى به طبقات بعدى و آیندگان مىباشند. به طور خلاصه مىتوان گفت: ابى عمرو دانى بر ترویج هرچه بیشتر قراءات هفتگانه همّت گماشت. وى تمامى طرق و روایات مشهور و غیر مشهور قراءات سبعه را كه در زمان او از 500 طرق مىگذشت استقصاء كرد و در این كتاب گرد آورد و به شرح و بسط آنها پرداخت.
القراءات القرآنیه نوشته عبدالهادی الفضلی و ترجمه محمدباقر حجتی از دیگر کتبی است که درباره قراءات قرآن تالیف یافته است. مؤلف كه از قرآن پژوهان معاصر است در این كتاب با روشى جدید و با استفاده از روایات مختلف موضوع اختلاف قرائتها را بررسى نموده است. وى در فصل اول كتاب، سیر تطور قرائتها را متذكر شده و براى آن 16 مرحله ذكر كرده و مىگوید از مرحله دهم به بعد( كه قرن سوم است) مساله تالیف و تدوین كتاب در این باره صورت گرفته و در مراحل قبلى بیشتر جنبه آموزشى داشته است. در فصل دوم قرائت را تعریف و آن را به متواتر و شاذ تقسیم كرده، در فصل سوم مصادر قرائتها را ذكر نموده، در فصل چهارم عوامل اختلاف قرائتها و وجوه آن را تشریح مىكند و یكى از عوامل اختلاف در قرائت را این مىداند كه پیامبر( ص) مسلمانان را ملزم به قرائت واحد نكرده و آنها را در قرائت قرآن آزاد گذاشته است. در فصل پنجم و ششم ملاك در اختیار قرائتها را توضیح مىدهد و از آنجا كه قرائت قرآن با علم تجوید رابطه نزدیكى دارد در فصل هفتم نقش تجوید در تلاوت قرآن را توضیح داده، امور مربوط به تجوید و ضوابط آن را بیان مىكند. با توجه به ویژگیهاى این كتاب و بیان مطالب بصورت خلاصه، این كتاب مىتواند منبع مناسبى براى تدریس بحث قرائت باشد.
و مقالاتی نیز مرتبط با این موضوع نگاشته شده است؛ از جمله:
مقاله علمی پژوهشی با عنوان «تحلیل و بررسی تقسیمبندیهای ارائه شده در قراءات قرآن کریم» توسط کریم پارچه باف دولتی، محمدباقر حجتی و محمد علی ایازی در فصلنامه پژوهشهای قرآن و حدیث: در این مقاله ابتدا اصل نظریات دانشمندان شاخص در حوزهی علوم قرآن و علم قرائت درباره انواع اختلاف قرائت مطرح شده است. سپس نظرات ارائه شده را دسته بندی و به نواقص هرکدام اشاره میشود و سپس میتوان به الگویی در این رابطه دست یافت که در عین شباهت با برخی از آنها، جامع تمام تقسیم بندیها خواهد بود.
مقاله علمی پژوهشی تحت عنوان «مقدمهای بر تاریخ اختلاف قرائت قرآن» نوشته مجید معارف در شماره 63 مجله مقالات و بررسیها: در این مقاله ابتدا در مورد جایگاه قرائت در صدر اسلام مباحثی مطرح شده است. و پس از آن به بررسی اختلاف قرائتها در عصر رسول خدا(ص) و صحابه به طور جداگانه پرداخته است؛ ضمن اینکه بحثهایی نیز در رابطه با اختلاف قرائت پس از توحید مصاحف و پس از اصلاح رسم الخط قرآن و نیز در زمان ظهور ابن مجاهد پرداخته است. نتایج حاصله از این مقاله بیانگر آن است که اختلاف قرائت در دوره پیامبر اکرم(ص) معنا و مفهومی نداشته و اوجگیری این بحث مربوط به زمان خلیفه سوم عثمان میباشد.
و مقالهای با عنوان « تحلیل دستوری برخی واژه های قرآنی مورد اختلاف در قراءات سبع و تاثیر آن در تفسیر قرآن کریم» نوشته محمدرضا حاجی اسماعیلی در شماره 38 مجله صحیفه مبین: در این پژوهش به بررسی آن دسته از اختلاف قرائتهایی که در تفسیر قرآن کریم تفاوت معنا ایجاد مینماید پرداخته شده است و اختلاف قرائتها را تنها از لحاظ قواعد ادبیات عرب بررسی نموده است.
7-1- واژه شناسی
برای روشن تر شدن مبحث، شناسایی و تعریف لغوی و اصطلاحی قرائت لازم و ضروری است.
تعداد صفحه : 140
قیمت : 14700تومان
