راهنمای پایان نامه درباره اثربخشی آموزش مهارت های زندگی

سازمان بهداشت جهانی بر این عقیده است که :

آموزش مهارت های زندگی در زمینه ارتقاء و افزایش سلامت کودکان و نوجوانان می‌باشد و مشتمل بر چندین مهارت های اساسی است که عبارتند از :

1- توانایی تصمیم گیری : این توانایی به فرد کمک می‌کند تا به نحو مؤثری ‌در مورد مسائل زندگی تصمیم گیری کند . اگر کودکان و نوجوانان بتوانند فعالانه ‌در مورد اعمالشان تصمیم گیری نمایند . جوانب مختلف انتخاب ها را بررسی و پیامد هر انتخاب را ارزیابی کنند . مسلماً در سطوح بالاتر بهداشت روانی قرار خواهند گرفت .

2- توانایی حل مسئله : این توانایی فرد را قادر می‌سازد ، تا به طور مؤثری مسائل زندگی را حل نماید. مسائل مهم زندگی چنانچه حل نشده باقی بمانند ، استرس روانی ایجاد می‌کنند که به فشار جسمانی منجر می شود .

3- توانایی تفکر خلاق : این نوع تفکر هم به حل مسئله و هم به تصمیم گیری های مناسب کمک می‌کند . با بهره گرفتن از این نوع تفکر ، راه حل های مختلف مسئله و پیامدهای هر یک از آن ها بررسی می‌شوند . این مهارت ، فرد را قادر می‌سازد ، تا مسائل را از روی تجارب مستقیم خود دریابد و حتی زمانی که مشکل وجود ندارد و تصمیم گیری خاصی مطرح نیست . ‌با سازگاری و انعطاف بیشتر به زندگی روزمره بپردازد.

4- توانایی تفکر انتقادی : تفکر انتقادی ، توانایی تحلیل اطلاعات و تجارب است . آموزش این مهارت ، نوجوانان را قادر می‌سازد تا در برخورد با ارزش ها ، فشار گروه و رسانه های گروهی مقاومت کنند و از آسیب های ناشی از آن در امان بمانند .

5- توانایی ارتباط مؤثر : این توانایی به فرد کمک می‌کند تا بتواند به صورت کلامی یا غیر کلامی و مناسب با فرهنگ ، جامعه و موقعیت ، خود را بیان نماید . بدین معنی که فرد بتواند نظرها، عقاید ، خواسته ها ، نیازها و هیجان های خود را ابراز و به هنگام نیاز بتواند از دیگران درخواست کمک و راهنمایی نماید . مهارت تقاضای کمک و راهنمایی در موقع ضروری ، از عوامل مهم ایجاد یک رابطه سالم است .

6- توانایی روابط بین فردی : این توانایی به ایجاد روابط بین فردی مثبت و مؤثر فرد با انسان های دیگر کمک می‌کند . یکی از این موارد ، توانایی حفظ روابط دوستانه است که در سلامت روانی و اجتماعی ، روابط گرم خانوادگی به عنوان یک منبع حمایت اجتماعی و قطع روابط اجتماعی ناسالم نقش بسیار مهمی دارد .

7- توانایی خود آگاهی : توانایی شناخت خود و آگاهی از خصوصیات ، نقاط ضعف و قوت ، خواسته ها ، ترس و انزجار می‌باشد . رشد خود آگاهی به فرد کمک می‌کند تا دریابد تحت استرس قرار دارد یا نه و این معمولا پیش شرط روابط بین فردی مؤثر و همدلانه است .

8- توانایی همدلی: یعنی این که فرد بتواند زندگی دیگران را حتی زمانی که در آن شرایط قرار ندارد ، درک کند . همدلی به فرد کمک می‌کند تا بتواند انسان های دیگر را ، حتی وقتی با آن ها بسیار متفاوت است ، بپذیرد و به آن ها احترام بگذارد . همدلی ، روابط اجتماعی را بهبود می بخشد و به ایجاد رفتارهای حمایت کننده و پذیرنده ، نسبت به انسان های دیگر منجر می شود.

9- توانایی مقابله با هیجانات : این توانایی فرد را قادر می‌سازد تا هیجان ها را در خود و دیگران تشخیص دهد . نحوه تاثیر هیجان ها را بداند و بتواند واکنش مناسبی به هیجان های مختلف نشان دهد . اگر با حالات هیجانی مثل غم و خشم یا اضطراب درست برخورد نشود ، این هیجان ها تاثیر منفی بر سلامت جسمانی  و روانی خواهد گذاشت و برای سلامت پیامدهای منفی به دنبال خواهند داشت.

10- توانایی مقابله با استرس : این توانایی شامل شناخت استرس های مختلف زندگی و تاثیر آن ها بر فرد است. شناسایی منابع استرس و نحوه تاثیر آن بر انسان ، فرد را قادر می‌سازد تا با اعمال و موضع گیرهای خود ، فشار و استرس را کاهش دهد ( سازمان بهداشت جهانی ، ترجمه نوری قاسم آبادی و محمد خانی ، 1377).

بروکز یک نقش اساسی و مهم را در رشد تئوری مهارت های زندگی ، به وسیله تحقیقش که منتج به یک طبقه بندی از مهارت های زندگی مبتنی بر رشد انسان شده است ، ایفا نموده است . وی پس از مرور تئوری های رشدی مربوط به عوامل عاطفی ، شناختی ، اخلاقی ، هوشی ، جسمانی ، جنسی ، روانی ، اجتماعی ، شناختی ، اجتماعی و شغلی به 305 نوع مهارت زندگی در قالب چهار طبقه و متناسب با سنین مختلف ( کودکی ، نوجوانی و بزرگسالی ) دست یافت که کاربردهای بسیار مؤثری در امر مشاوره دارد .

‌بنابرین‏ بر اساس مدل طبقه بندی بروکز ابعاد مهارت های زندگی شامل موارد زیر می‌باشد :

• مهارت های مربوط به ارتباط بین فردی / روابط انسانی
• مهارت های مربوط به حل مسئله / تصمیم گیری
• مهارت های مربوط به سلامت جسمانی / حفظ سلامتی
• مهارت های مربوط به رشد هویت / هدف در زندگی

طبق نظر بروکز این طبقات کلی با هم ارتباط دارند . در ضمن دارای ماهیتی پویا هستند به طوری که تغییر در یکی از زمینه ها و ابعاد می‌تواند تاثیر مثبت یا منفی روی زمینه‌های دیگر داشته باشد (گینتر ، 1999) .

2-3 ابعاد مهارت‌های زندگی

اکنون هر یک از این ابعاد به طور مفصل توضیح داده می شود .

2-3-1 مهارت های ارتباط بین فردی / روابط انسانی

این نوع مهارت های زندگی ، مهارت های لازم برای ارتباط مؤثر هستند که منجر به برقراری روابط صمیمانه و تسهیل در ایجاد روابط بین ‌گروه‌های کوچک و بزرگ ، عضویت و شرکت در جامعه و صمیمت بین فردی می شود ( کادیش ، گلاسر ، کالهون ، و گینتر[1] ، 2001 ،به نقل ازمحمد خانی ،1380).

این نوع مهارت های زندگی شامل ارتباط کلامی و غیر کلامی برای برقراری ارتباط ، شرکت در فعالیت های اجتماعی ، درگیر شدن در روابط صمیمانه و نزدیک بین فردی و بیان افکار می‌باشد .  این مهارت ها اغلب در اوائل زندگی از والدین و دیگر اعضای خانواده آموخته می شود . تنها این امر مهم نیست که کودک و نوجوان چگونگی برقراری ارتباط مؤثر با دیگران را یاد بگیرد بلکه نکته مهم آن است که روابط ایجاد شده و برقراری روابط مؤثر منجر به افزایش عزت نفس و خود پنداره مثبت در کودک و نوجوان می شود ( پیکلسیمر و هوپر² ، 1998به نقل از علیمردانی،1384).

یک نکته مهم ‌در مورد مهارت های بین فردی که چندین تحقیق نیز به آن اشاره داشتند ، ارتباط شایستگی اجتماعی با بعد عاطفی و هیجانی می‌باشد به طور مثال شورت و سیمونسون³ ( 1986) ، دریافتند که بزهکاران دارای پرخاشگری بالا کمتر قادر به درک دید گاه های دیگران هستند تا آنهایی که دارای پرخاشگری پایین تری بودند . همچنین بعد شناختی نیز در این نوع مهارت های زندگی در نظر گرفته شده است.

مثلا آدامز⁴ (1979) ، ‌در مورد رشد احساس همدلی و شایستگی های ادارکی و شناختی در نوجوانان مطالعه ای انجام داد . نتایج نشان داد که رشد همدلی با شایستگی ادارکی و شناختی در ارتباط است . همچنین کلبرگ و گیلیگان⁵ (1979) ، پیشنهاد می‌کنند ، که در نظر گرفتن دیدگاه دیگران (احساس همدلی ) در مراحلی از رشد انسان رخ می‌دهد که این بعد از مهارت های زندگی تکامل یابد . در مرحله اول ، یک شخص می‌تواند دیدگاه دیگران را درک کند . ولیکن معمولا آنچه که از مرجع قدرت باشد . در مرحله دوم فرد از دیدگاه های متفاوت آگاه است اما دیدگاه های دیگران را تنها در رابطه با خودش درک می‌کند . در مرحله سوم شخص می‌تواند دیدگاه ها و نقطه نظرات گروه مانند درک انتظارات گروه همسالان را در نظر بگیرد . در مرحله چهارم که در طول نوجوانی است ، فرد قادر است جهت دست یافتن به یک دیدگاه اجتماعی با دیدگاه های گروهی تطابق یابد( به نقل از داردن و گازدا ، 1996) .

2-3-2 مهارت های حل مسئله / تصمیم گیری

این نوع از مهارت های زندگی شامل مهارت‌های لازم برای شناسایی مشکل، جستجوی اطلاعات،  ارائه راه حل هایی ‌در مورد مشکل ، ارزیابی و تحلیل از آن ها ، اجرای راه حل نهایی ، تعیین هدف ، مدیریت زمان ، تفکر انتقادی و حل تعارض می‌باشد  (کادیش و همکاران ، 2001 ،به نقل از محمد خانی،1380).

حل مسئله سطح عمده ای از مهارت شناختی است و تفکری است که از مجموعه نگرش ها ، رفتارها و مهارت هایی که می‌تواند آموخته شود ، تشکیل می شود این بعد از مهارت های زندگی شامل دو فرایند حل مسئله می‌باشد .فرایند خودکار یا اتوماتیک و فرایند ارزیابی کننده. فرایند خودکار مربوط به روش می شود که افراد مسائل خودشان را از طریق راهبردهای تجربه شده در گذشته حل می‌کنند . فرایند ارزیابی کننده ، رسمی تر و شکل یافته تر است و شامل شناسایی مشکل ، ارائه راه حل ها ، ارزیابی راه حل ها ، انتخاب ها و تعیین پیامدهای آن ها و در نهایت انتخاب یک روش مناسب به وسیله فرمول بندی یک طرح یا برنامه جهت حل مشکل می‌باشد. ( پیکلسیمر و هوپر ، 1998به نقل از علیمردانی،1384).

انتخاب های تحصیلی و شغلی دو نمونه از تصمیماتی هستند که به توانایی در این بعد از مهارت های زندگی مربوط می‌شوند . گازدا مطرح نمود که این بعد از مهارت های زندگی مراحلی دارد که این مراحل عبارتند از جهت گیری کلی ، تعریف مسئله یا مشکل، ارائه راه حل، ارزیابی راه حل ها ، و تصمیم گیری. به نظر وی اگر چه اصطلاح حل مسئله و تصمیم گیری همراه با هم یک بعد از مهارت های زندگی را تشکیل می‌دهد اما بین آن ها تمایز وجود دارد . اصطلاح حل مسئله ‌در مورد اموری که دارای یک راه حل مناسب و مشخص هستند به کار می رود . اما اصطلاح تصمیم گیری بیشتر ‌در مورد موقعیت هایی به کار می رود که با موضوعات و مسائلی که راه حل مشخص و مناسب ندارند ، سرو کار دارند ( داردن و گازدا ، 1996) .

2-3-3 مهارت های مربوط به سلامت جسمانی / حفظ سلامتی

این نوع از مهارت های زندگی شامل مهارت هایی هستند که مربوط به رشد حرکتی و تعادل ، حفظ تغذیه مناسب ، کنترل وزن ، سلامت جسمانی ، ورزش جنبه‌های فیزیولوژیکی جنسی ، کنترل استرس و انتخاب فعالیت های تفریحی می شود( کادیش و همکاران ، 2001به نقل از محمد خانی،1380).

سلامت جسمانی بسیار نزدیک و وابسته به سلامت روانی است . عوامل چند گانه ای هم روی جنبه‌های جسمانی و هم در جنبه ی روانی تاثیر می‌گذارد از جمله جذابیت جسمانی ، تناسب کلی بدن ، وزن بدن خود پنداره یا تصور از خود ، عزت نفس ،منزلت اجتماعی و تعامل با دیگران.  تاکروپیج (1994) ، طی مطالعه ای آشکار کردند که افرادی که عزت نفس بالاتری دارند،اغلب نیازهای اجتماعی آنان تحقق یافته است و کمتر احساس استرس می‌کنند . همه این جنبه هایی که تجربه می‌کنند یک راه مؤثری برای حفظ تندرستی هستند ( پیکلسیمر و هوپر ، 1998به نقل از علیمردانی،1380).

اصول متنوعی برای رشد سبک زندگی توسط گازدا ( 1987) ،فرض شده است . از جمله این اصل که یک سبک سالم زندگی به جای اینکه به عنوان سبک هدف مورد نظر قرار گیرد باید به عنوان یک فرایند در نظر گرفته شود . به علاوه آن ها پنج هدف را برای این بعد از مهارت های زندگی (سلامت جسمانی / حفظ سلامتی ) مشخص کرده‌اند.

• احساس خوب داشتن و شور وشوق و علاقه برای زندگی
• سلامت جسمانی داشتن
• مصون ماندن از بیماری‌های واگیردار و مسری
• مصون ماندن از خشونت و تصادفات
• به حداقل رساندن وقوع و شدت بیماری‌های جسمانی و مزمن

2-3-4 مهارت های رشد هویت / هدف در زندگی

این نوع از مهارت های زندگی شامل مهارت های لازم جهت افزایش رشد هویت فردی و شناخت عاطفی هیجانی از جمله خودکنترلی ، حفظ دیدگاه مثبت نسبت به خود ، سازگاری با محیط ، تعیین ارزش‌ها ، رشد نقش جنسیتی و اتخاذ تصمیمات اخلاقی می‌باشد (کادیش ، گلاسر ، کالهون و گینتر ، 2001به نقل از محمد خانی،1380).

نوجوانان در این سن با هویت اجتماعی ، جنسیتی ، تحصیلی و شغلی خویش مواجه می‌شوند . میوز [2](1993) ، دریافت که رشد و حمایت اجتماعی توسط دوستان در موقعیت تحصیلی ، رشد هویت شغلی را بر می انگیزد . وی همچنین دریافت که والدین بیشتر ‌در مورد موضوعات مرتبط با تحصیل و شغل و حرفه تاثیر گذارند ، در حالی که همسالان بیشتر در موضوعات مربوط به اوقات فراغت تاثیر گذارند . دانش آموزانی که در مدرسه عملکرد خوبی دارند ، احساس قویتری از هویت شغلی خویش دارند که منجر به احساس امنیت و اطمینان بیشتری می شود . از آنجایی که انتخاب ها و تصمیمات شغلی و تحصیلی از مهم ترین نیازهای رشدی نوجوانان است به همین جهت مهارت های زندگی در تمامی ابعاد باید به حد مطلوب خود برسد . تمام تحقیقات در این زمینه نشان دهنده تاثیر متقابل این ابعاد بر یکدیگر است . به طوری که رشد یکی از جنبه‌های مهارت های زندگی بر تمامی جنبه‌های دیگر مؤثر است  ( پیکلسیمر و هوپر ، 1998به نقل از علیمردانی،1384).

آموزش مهارت های زندگی که توسط « بوتوین و تورتو » بر روی جمعیت عادی اعتباریابی شده است ، مبتنی بر رویکرد تاثیرات اجتماعی ( نفوذ و فشار اجتماعی ) و تئوری یادگیری اجتماعی است و مدلی در زمینه پیشگیری می‌باشد .

« بوتوین » و همکارانش چندین مطالعه در رابطه با نتایج برنامه آموزش مهارت های زندگی انجام داده اندو به نتایج مثبتی در این زمینه دست یافته اند (کرس و الیاس ، 1993) .

به اعتقاد شینکه ( 1984) ، نوجوانی زمان کسب مهارت های بزرگسالی و رفتارهای خطر – جویانه است و به جای اینکه نوجوانان این مهارت ها را به صورت تصادفی و آزمایش و خطا بیاموزند بهتر است ، آن ها را به صورت رسمی و منظم به آنان آموخت . در این روش سعی بر این است تا نوجوانان مهارت های کفایت شخصی و اجتماعی را بیاموزد تا بتوانند با مشکلات روبرو شوند ، آن ها را پیش‌بینی و کنترل کنند و سلامتی روانی ، جسمانی و اجتماعی خود را افزایش دهند .           ( آقاجانی ، 1381) .

طبق نظر بوتوین و کانتور ( 2000) اجزاء مهارت های زندگی شامل مهارت های خود مدیریتی و مهارت های اجتماعی می‌باشد . مهارت های خود مدیریتی فردی شامل توانایی تصمیم گیری و حل مسئله ، آگاهی از تاثیرات اجتماعی و مقاومت در برابر آن ، مقابله با اضطراب ، خشم و ناکامی، تعیین هدف ، خود رهبری و خود تقویت دهی می‌باشد . مهارت های اجتماعی نیز بخشی از مهارت های زندگی است که شامل برقراری ارتباط اجتماعی ، مهارت های جرات مندی کلامی و غیر کلامی ، احترام گذاشتن و افزایش شایستگی اجتماعی با دانش آموزان می‌باشد (طارمیان ، 1378) .

مهارت های زندگی باید در تمامی ابعاد به حد مطلوب خود برسد . تمام تحقیقات در این زمینه نشان می‌دهند تاثیر متقابل این ا بعاد بر یکدیگر است به طوری که رشد یکی از جنبه‌های مهارت های زندگی بر تمامی جنبه‌های دیگر مؤثر است ( پیکلسیمر و هوپر ، 1998) .

نلسون – جونز ( 1992) در کتاب درمان ، مشاوره و مسئولیت پذیری فردی ، مهارت های زندگی را در چهار بعد سلامت روانی طبقه بندی ‌کرده‌است که عبارتند از :

1-مسئولیت پذیری ، 2- واقع گرایی ، 3- وابستگی و ارتباط مناسب ، 4- فعالیت ارزشمند مفید و رضایت بخش .

در طبقه بندی دیگری ، توسط نلسون – جونز (1992) ، مهارت های تفکر ، مهارت های عملی و مهارت های مربوط به احساسات متمایز شده اند .

الف- مهارت های تفکر شامل موارد ذیل می‌باشند :

• برخورداری از یک ادراک منطقی و واقع بینانه
• مسئولیت پذیری تصمیمات فردی
• مقایسه با مکالمه منفی با خویش
• انتخاب قوانین فردی واقعی و منطقی
• ادراک صحیح و درست از مسائل
• اسنادهای صحیح و مناسب
• پیش‌بینی احتمالات و نتایج به طور منطقی
• تعیین اهداف فردی
• تمرین مهارت های تصمیم گیری

10- مهارت کنترل مشکلات

ب- مهارت های عملی شامل موارد ذیل می‌باشند :

1- مهارت های ارتباطی : شامل برقراری ارتباط ا ولیه ( آغاز گر ارتباط بودن ) ، مکالمه ، گوش دادن فعال ، توجه نشان دادن ، بیان احساسات خود ، کنترل خشم و تعارض .

2- مهارت های فرزند پروری : شامل تربیت اخلاقی و اجتماعی فرزندان

3 – مهارت های مطالعه و تحصیل : شامل مدیریت زمان به طور مؤثر ، شیوه صحیح نوشتن مقالات ، کنترل اضطراب امتحان ، شرکت در بحث های گروهی و صحبت کردن در جمع .

4- مهارت های کاری : شامل جستجوی کار ، مدیریت و نظارت ، کار به صورت گروهی ، مذاکره کردن ، کنترل موقعیت ها ، به دست آوردن اکثر موقعیت های کاری و ارائه و دریافت پسخوراند .

5- مهارت های تفریحی : شامل جستجوی تفریحات ارضاء کننده و رضایت بخش ، تمایل به کسب مهارت در زمینه فعالیت های ویژه ، داشتن توانایی برای آرامش منفعلانه و دست یافتن به سر گرمی های شادی بخش و مناسب .

6- مهارت های بهداشتی : شامل رعایت اعتدال در تغذیه ، اجتناب از سیگار کشیدن ، نوشیدن الکل و سایر مواد اعتیاد آور ، حفظ تناسب جسمانی ، کنترل استرس و رعایت تعادل مناسب بین کار ، روابط خانوادگی و اجتماعی و فعالیت های تفریحی .

7- مهارت های مشترک اجتماعی : شامل همسایه خوب بودن ، شرکت در فعالیت های اجتماعی و فعالیت جهت تغییرات اجتماعی دلخواه و مناسب .

ج- مهارت های مربوط به احساسات :شامل : آگاهی از اهمیت احساسات ، توجه به خواسته ها و آرزوها ، احساس همدلی درونی ، اگاهی از احساسات بدنی ، توانایی تجربه ، احساس لذت ، عشق و محبت ، آگاهی کامل داشتن از محدودیت ها (مانند مرگ  ) ، آرامش سازی و کنترل اضطراب و استرس ، احساس پذیرش خود و خود اثر بخشی ( به نقل از آقاجانی ، 1381) .