دانشگاه قم

دانشکده الهیات و معارف اسلامی

پایان‌نامه دوره کارشناسی‌ارشد رشته علوم قرآن و حدیث

عنوان:

نقد و بررسی مرجعیت اهل کتاب در بین صحابه در نقل روایات و تفسیر قرآن

استاد راهنما:

دکتر سیده وحیده رحیمی

زمستان/139۳

برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود

(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)

تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :

(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)

چکیده

این پژوهش به نقد و بررسی مرجعیت اهل­کتاب در بین صحابه پرداخته است. وجود پژوهش­های بسیار در حیطه­ی منقولات اهل­کتاب و در عین حال نبود مجموعه­ای جمع آوری شده در زمینه محتوای سوالات پرسیده شده از اهل کتاب، انگیزه­ی انجام این پژوهش را فراهم آورد. برای دستیابی به چگونگی مرجعیت اهل­کتاب، جمع­آوری سوالات از آن­ها، توسط صحابه و دیگران در دستور کار قرار داده شد. بدین منظور، به  مطالعه و بررسی منابع مختلف و فراوان، اعم از کتب روایی متقدّم، شروح، کتب تاریخی، مسانید، کتب رجال و… پرداخته شد. البته لازم به ذکر است، به علت کم بودن این گزارشات در کتاب­های منتخبِ اولیه، خود را ملزم به مراجعه به دیگر کتاب­های اهل­سنت کرده تا نتیجه­ی حاصله، با دستیابی به شواهد بیشتر، از دقت بالاتری برخوردار شود، زیرا رد سخنان صاحب­نظران در حیطه­ی پذیرش مراجعه به اهل کتاب نیازمند دلایل و شواهد متقن بود. در مرحله بعد اطلاعات لازم جمع­آوری و تدوین گشت. نتیجه این كه، موضوع مراجعات صحابه به اهل­کتاب حوزه­های با اهمیت و متعددی را در بر می­گیرد، از جمله سوالاتی که حکمی را در بر دارد، و یا پرسش­هایی که مربوط به تفسیر قرآن و یا پرسیدن سوالاتی مربوط به آینده است؛ با بررسی محتوای سوالات پرسیده شده دلایل توجیه­گران مراجعه­ی صحابه به اهل­کتاب دلایلی بدون سند می شود زیرا سوالات پرسیده شده نه تنها به لحاظ محتوا که به لحاظ حجم جزئی نبوده، و صحابه در غالب موارد در مواجهه با این منقولات، شخصیتی منفعل داشته و کمترین نقدی از طرف آنها در مقابل این منقولات وجود ندارد. با اطمینان می­شود گفت، بهانه استقرار احکام به عنوان مجوزی برای این قبیل مراجعات، نتایج سوال برانگیزی را به وجود آورد. که امروزه اغلب تفاسیر اهل­سنت از این گزارشات انباشته شده است.

کلید واژه ها : اهل کتاب، ابن­عباس، کعب الاحبار، مراجعه به اهل کتاب.

فهرست مطالب

مقدمه 1

فصل اول: کلیات

1-1- بیان مسئله. 7

1-2- ضرورت و اهمیت انجام تحقیق.. 9

1-3- سوالات تحقیق.. 9

1-3-1- سوال اصلی.. 9

1-3-2- سوالات فرعی.. 9

1-4- فرضیات.. 10

1-5- سابقه وپیشینه­ی تحقیق.. 10

1-6- اهداف وکاربردهای تحقیق.. 11

1-7- روش تحقیق.. 11

1-8- اصطلاحات.. 12

1-8-1- صحابه 12

1-8-2- اهل کتاب.. 13

1-8-3- مرجعیت علمای اهل­کتاب.. 13

فصل دوم

2-1- بررسی دلایل موافقان مراجعه به اهل کتاب.. 17

2-1-1- نجم الدین طوفی.. 17

2-1-2-ابن­تیمیه. 19

2-1-3- ابن­کثیر. 20

2-1-4- ابن­حجر. 24

2-1-5- ذهبی.. 26

2-1-5-1-مراجعه به علت تشابه مطالب برای تکمیل جزئیات.. 26

2-1-5-2-عدم حضور پیامبرp، عامل مراجعه­ی صحابه به اهل­کتاب.. 29

2-1-5-3- بی اهمیتی حجم یا محتوای مراجعات صحابه به اهل­کتاب.. 30

2-1-5-4- اخذ مطالب موافق با عقاید اسلامی از اهل کتاب.. 32

2-1-5- 5- استقرار احکام و دفع خوف اختلاط.. 35

2-1-6- رشیدرضا و نقش پیامبرpدر نقل حدیث جساسه. 37

2-2- بررسی نظریات مخالفان قاطع مراجعه به اهل کتاب.. 38

2-2-1- ابن خلدون. 38

2 -2-2- ابوریه 41

2-2-3- رمزی نعناعه …………………………………………………………………………………… 43

2-2-4- محمد هادی معرفت.. 44

خلاصه ……………………………………………………………………………………………………………………… 46

فصل سوم:

3-1- صحابه وچگونگی موضع­گیری آنان درقبال مراجعه به اهل کتاب.. 51

3-1-1-گروه اول. 52

3-1-1-1-ابوذرغفاری (م:32 هق) 52

3-1-1-2- عبدالله بن مسعود(م: 32هق) 55

3-1-1-3- حذیفه بن یمان(م: 36 هق) 57

خلاصه …………………………………………………………………………………………. 58

3-1-2-گروه دوم. 58

3-1-2-1- ابن­عباس (69 هق) 58

خلاصه …………………………………………………………………………………………………………. 69

3-1-3-گروه سوم. 69

3-1-3-1-عمربن خطاب ……………………………………………………………………………………..71

3-1-3-2-كعب الاحبار 73

3-1-3-2-1- مخالفان وثاقت کعب­الاحبار 76

3-1-3-2-2- موافقان وثاقت کعب.. 81

خلاصه ………………………………………………………………………………………………………. 87

3-1-3-3-عثمان بن عفان ……………………………………………………………………………………87

3-1-3-4- عبداللّه بن سلام(43 هق) 88

3-1-3-5- ابوهریره (58 هق) 90

خلاصه ……………………………………………………………………………………………………….. 97

3-1-3-6- زید بن­ثابت (45ق)  ………………………………………………………………………… 98

خلاصه …………………………………………………………………………………………………….. 102

3-1-3-7- عبداللّه بن­عمروبن عاص (55 هق) 102

           خلاصه 105

فصل چهارم:

4-1- شواهد مراجعات صحابه به اهل­کتاب و تاثیر گذاری تازه مسلمانان از مسند احمد، موطأ             مالک و صحاح سته  111

4-1-1- سوالات حاوی حکم از اهل­کتاب.. 111

4-1-1-1- کعب­الاحبار 112

4-1-1-2- ابوهریره 112

4-1-1-3- زید بن ثابت.. 114

4-1-1-4- عبدالله عمروبن­عاص… 114

4-1-2- سوالات تفسیری از اهل­کتاب.. 115

4-1-2-1- کعب­الاحبار 115

4-1-3- سوالات صحابه از اهل کتاب درباره­ی بلاد. 116

4-1-3-1-کعب­الاحبار 117

خلاصه ……………………………………………………………………………………………… 118

4-2- استخراج شواهد از دیگر کتب اهل­سنت.. 118

4-2-1- سوالات تفسیری از اهل­کتاب.. 120

4-2-1-1- کعب­الاحبار 120

4-2-1-2- ابن­عباس… 122

4-2-1-3- عبد الله بن عمر و عاص ………………………………………………………………….. 124

4-2-2- سوالات حاوی افعال و اعمال. 124

4-2-2-1- کعب­الاحبار 126

4-2-2-2- زیدبن­ثابت.. 131

4-2-3- سوالات حاوی مسائل اعتقادی و فکری ……………………………………………………….131

4-2-3-1- کعب­الاحبار 131

4-2-3-2- عبدالله بن عمر. 133

4-2-4- رفع اختلاف قرائات قرآن توسط رأی اهل­کتاب.. 133

4-2-4-1- کعب الاحبار ………………………………………………………………………………………. 134

4-2-5- شواهد در توصیف پیامبرp و امت ایشان. 135

4-2-5-1- کعب­الاحبار 135

4-2-6- انذار و نصیحت­های در خواستی عمر از کعب­الاحبار 135

4-2-7- نقل­های مستقل و بدون مقدمه­ی کعب­الاحبار 136

4-2-8- اعطاء برخی مقامات ازجانب کعب­الاحبار 137

4-2-9- غیبگویی­های کعب­الاحبار نسبت به خلیفه عمر و تأیید او 139

4-2-10- اعلم مردم ازدیدگاه کعب الاحبار 142

4-2-11- آموزه­های اخلاق عملی کعب الاحبار برای صحابه. 142

4-2-12- بزرگداشت شهرهای خاص توسط کعب الاحبار 145

4-2-13- نمونه هایی ازداستانسرائی های کعب الاحبار 150

خلاصه …………………………………………………………………………………………………………………. 155

نتیجه گیری نهایی 159

منابع و مواخذ ……………………………………………………………………………………………………………… 168

مقدمه

پدیده­ی مراجعه­ی برخی صحابه به اهل­کتاب از زمان پیامبر p وجود داشته است که می­توان آن را با روایاتی که از پیامبر p به ما رسیده اثبات کرد. کلیتِ مراجعه­ی صحابه به اهل­کتاب مورد واکاوی برخی از علما و صاحب­نظران شیعه و سنی قرار گرفته است؛ هر یک از این بزرگان دلایلی را برای این قبیل مراجعات مطرح کرده­اند که بسته به رضایت یا عدم رضایت آن­ها، دلایل هم متفاوت شده است. از جمله این بررسی­ها می­توان به کتاب­های ” اضواءعلی­السنه­المحمدیه­اودفاع­عن­السنه” نوشته­ی محمودابوریه، “التفسیروالمفسرون” نوشته­ی محمدحسین­ذهبی، “التفسیروالمفسرون” محمدهادی­معرفت و “الاسرائیلیات­واثرها­فی­کتب­التفسیر” نوشته­ی رمزی نعناعه اشاره کرد که هر کدام بر اساس شواهد و مصادیق موجود و پیشینه­های اعتقادی خود، موضوع را بررسی و نتیجه­گیری کردند. آن­ها عاملان گسترش اقوال اهل­کتاب را شناسایی و سپس مراجعه­کنندگان به آن­ها را مورد سرزنش قرار می­دهند. همچنان­که آقای معرفت نیز در بخش­هایی از کتاب “التفسیروالمفسرون” خود به پدیده رجوع صحابه به اهل­کتاب و گرفتن پاسخ از آن­ها پرداخته است و فقط برخی صحابه را متخلف معرفی می­کند. بررسی اقوال این علما در مورد اهل­کتاب، به کلیتِ ممنوع بودن یا توجیه کردن این مراجعات باز می­گردد و کمتر کسی به محتوای سوالات پرسیده شده، توجه کرده است. حتی موافقان مراجعه به اهل­کتاب محتوای این تعاملات و پرسش­ها را مورد بررسی قرار نداده­اند. در مجموع می­توان گفت آنچه توسط نویسندگان مورد بررسی قرار گرفته است کلیتِ مراجعه به اهل­کتاب و نهی یا جواز آن را در بردارد و در حیطه محتوای این مراجعات به صورت تخصصی ورود نکرده­اند. از آنجایی که برخی موافقان مراجعات برای جوازی که صادر کرده­اند دلایلی را مطرح می­کنند که این دلایل نیاز به شواهد و بررسی دارد، از این رو نگارنده لازم دیده است تا با بررسی محتوای مراجعات، جواز صادر شده را مورد واکاوی قرار دهد.

به نظر می­رسد برای زدودن احادیث از لوث اسرائیلیات، انجام چنین پژوهش­هایی در قالب موضوعات اسرائیلیات ضروری است. در مجموع این حقیقت قابل انکار نیست که بحث پیرامون اهل­کتاب و اخذ مطالبِ تفسیری از آنان، پیشینه­ای دیرینه دارد و در کتاب­های متعدد این مطلب به شکل تکراری و مستند بر شواهد جزئی مورد بحث قرار گرفته است. اما تا­کنون مستند بر همه­ی موارد و شواهد در جوامع حدیثی اهل سنت این نکته مورد تأمل و بررسی قرار نگرفته و  چگونگی منبع قرار گرفتن اقوال اهل­کتاب توسط بسیاری از صاحب­نظران مورد بحث و نقادی واقع نشده است. بیشتر این بحث ها حول نظریه­پردازی مقدماتی و گرفتن یک نتیجه­ی کلی بوده است؛ به عبارت دیگر این نکات در توجیه مراجعات مطرح می­شود که برخی از صحابه در مطالب جزئی و یا در مطالب موافق با قرآن به اقوال اهل­کتاب مراجعه کرده­اند؛ اما در هیچ کدام از این نظریه­پردازی­ها به شکل مستند مصادیق مراجعه به اهل­کتاب مورد ارزیابی و بررسی قرار نگرفته است. چون با این بررسی­ها و استخراج شواهد، بسیاری از توجیهات قبلی به شکل جدی زیر سوال می رود و حتی می­توان گفت از حوزه توجیهات خارج می­شود.

اما آنچه نگارنده را به دقت نظر بر روی محتوای سوالات ترغیب کرد اقوال موافقان مراجعه به اهل­کتاب بود. زیرا آن­ها در عین نقاد بودن در قبال اسرائیلیات و عاملان گسترش آن، باز هم برای این مراجعات و موجه نشان دادن برخی افراد مراجعه کننده، سعی در کم اهمیت جلوه دادن محتوای “سوالات­پرسیده­شده” داشته و دلایلی از قبیل نقاد بودن این افراد در قبال این مراجعات و تثبیت و استقرار احکام در زمان مراجعات را مطرح می­کنند. همین امر اسباب کنجکاوی و انجام این تحقیق را فراهم آورد. از طرفی نبود چنین پژوهشی برای اقامه در مقابل موافقان مراجعه به اهل­کتاب، جدّیت انجام این کار را دو چندان کرد.

پایان­نامه­ی حاضر در چهار فصل سامان یافته است. فصل اول: کلیات؛ فصل دوم: بررسی ادله موافقان و مخالفان مراجعه به اهل­کتاب؛ فصل سوم: صحابه و دیگران و چگونگی موضع­گیری آنان در قبال مراجعه به اهل­کتاب؛ فصل چهارم: ارائه شواهد و قرائن دال بر ارتباطات با اهل­کتاب از منابع اهل سنت؛ و در انتها به نتیجه گیری کلی پرداخته شده است.

قصد ما استخراج شواهد از متون دسته اول اهل سنت بود؛ اما در برخی از این متون مانند صحیح­مسلم، سنن­دارمی، سنن­ترمذی، مسنداحمد و مستدرک حاکم­نیشابوری شواهد کمی وجود داشت. طبق بررسی­های انجام شده در هر کدام از کتاب­های نام برده شده تنها یک حدیث وجود داشت. در موطأ مالک بیست و دو گزارش از مراجعه به اهل­کتاب وجود داشت. در کتاب­های صحیح­بخاری، سنن­ابن ماجه و سنن نسائی، گزارشی از مراجعه به علماء اهل­کتاب نبود. لذا به کتاب­های دیگر اهل سنت مراجعه کرده و آن­ها را مورد بررسی قرار دادیم و به مقدار قابل توجهی از شواهد دست یافتیم. در طول کار از نظرات و تحقیقات صورت گرفته توسط نویسندگان متأخر بهره­های فراوانی برده شده است. مراجعه به کتاب­های رجالی و تاریخی نیز به عنوان مکملی برای تکمیل پژوهش بکار رفته، زیرا همه­ی سعی نگارنده بر این بود تا محتوای سوالاتِ پرسیده شده از اهل­کتاب و میزان اهمیت آن­ها، بر اساس مستنداتِ بدست آمده، بررسی شود. در راستای رسیدن به هدف تعیین شده، موفق به بررسی عملکرد صحابه و چگونگی موضع­گیری آنان در قبال این مراجعات شدیم و توانستیم نظر صاحب­نظران موافق و مخالفِ این مراجعات را مطرح و مورد بررسی قرار دهیم.

بیان مسئله

آنچه که در این پژوهش مورد بررسی و تأمل قرار گرفته است، محتوای سوالاتی است که برخی صحابه از اهل­کتاب یا تازه مسلمانان اهل­کتاب پرسیده­اند. علت اهمیت چنین پژوهشی، آراء و نظرات بسیاری از صاحب­نظران اهل سنت است که اعتقاد به بی­اهمیت بودن محتوای این سوالات دارند و همچنین، پیشرفتِ پژوهش­هایی است که بر مبنای چنین نظریه­ی بدونِ سند و مدرکی پایه­ریزی شده است. البته چنین تفکری در میان صاحب­نظران اهل­سنت وجود دارد. همانطور که می­دانیم نص صریح سنت رسول اکرمp بر عدم مراجعه به اهل­کتاب است و صراحت بیان رسول­اکرمp در این نهی، کار را به بی اهمیت یا با اهمیت بودن مراجعات نمی­کشاند. البته گزارش­های رسیده از رویه و منش صحابه­ی وفادار رسول­اکرمp نیز بر درستی مدعای ما، صحه می­گذارد. با این حال در کتاب­های متقدمان به خصوص در جوامع اهل سنت، از جمله موطأ مالک، مسند احمدحنبل، صحیح مسلم و. . شاهد گزارش­هایی از مراجعات برخی صحابه به اهل­کتاب بوده­ایم. در این پژوهش سعی به بررسی اسناد و مدارک قائلان این نظریه داشته تا صحت گفتار ایشان معلوم شود.

مرجعیت اهل­کتاب برای صحابه، از جهات گوناگون قابل بررسی است. اولین نکته­ی قابل بررسی این است که در زمان پیامبرp این مراجعات، اختصاص به چه افرادی داشت؟ آیا همه صحابه این مرجعیت اهل­کتاب را پذیرفته بودند؟ در تاریخ، این مراجعات ثبت شده است و عموماً موضع­گیری پیامبرp نیز در قبال این ارتباطات، مذکور است. اما براستی چرا دیگر صحابه با این ارتباطات عجین نشده­اند؟ این پژوهش با در نظر گرفتن این مهم که از موضوع مطرح شده خارج نشود، سعی در پاسخگویی مختصری به این چراها دارد.

با مطالعه و بررسی اقوال صاحب­نظران متأخر، برای توجیه و تأیید این مراجعات، ادله­ی مختلفی یافت می­شود. برخی از ایشان مراجعات به اهل­کتاب را چه به لحاظ محتوایی و چه به لحاظ حجمی قابل توجه نمی­داند و جزئی بودن آن­ها را مطرح می­کند؛^[1] همچنین ابن­کثیر استفاده از این موارد را به طور کلی رد نکرده و بکار گرفتن اسرائیلیات را به عنوان شاهد، مفید دانسته است؛^[2] البته دیگر دلایلی از این قبیل، از سمت صاحب­نظران اهل سنت مطرح شده است.

سعی شده در طول انجام کار این نظریات مطرح، نقد و بررسی شوند تا در مقام عمل، این موارد با آن دلایل مقایسه و میزان حقیقی بودن آن­ها سنجیده شود. البته با بررسی و اثبات این­که، مراجعات و سوالات در مسائل جزئی و برای گرفتن مؤید نبوده است، صاحب­نظران باید در ادله خود تجدید نظر کنند.

محدوده­ای که در این تحقیق مد نظر است، استخراج نظریات مخالف و موافق در مورد نحوه، کیفیت و حجم مراجعات به اهل­کتاب می­باشد.

پژوهش ا­نجام شده با در نظر گرفتن چهار فصل، کار خود را شروع و به پایان می­رساند.

فصل اول تحت عنوان کلیات، مباحث ضروری مطرح می­شود.

فصل دوم که جانمایه و هدف اصلی پژوهش در آن قرار دارد، به بررسی ادله­ی صاحب­نظران اهل­سنت و شیعه پرداخته است و سعی در دسته­بندی موافقان مراجعه و مخالفان مراجعه به اهل­کتاب شده است.

فصل سوم سعی بر آن بوده است که به صحابه و دیگران و چگونگی موضع­گیری آنان در قبال مراجعه به اهل­کتاب پرداخته شود.

فصل چهارم، سعی در استخراج مصادیق مراجعاتِ صحابه به علمای اهل­کتاب در بیش از20  کتاب اهل سنت شده است. در این فصل شاهد دسته بندی این سوالات و یا حتی اقوال اهل­کتاب هستیم.

در انتها با اختصاص به نتیجه گیری کلی، سعی در پاسخ­گویی به سوالاتِ مطرح شده در بیان مسئله پرداخته شده است.

تعداد صفحه :197

قیمت : 14700تومان

بلافاصله پس از پرداخت لینک دانلود فایل در اختیار شما قرار می گیرد

و در ضمن فایل خریداری شده به ایمیل شما ارسال می شود.

پشتیبانی سایت :        ****       serderehi@gmail.com

در صورتی که مشکلی با پرداخت آنلاین دارید می توانید مبلغ مورد نظر برای هر فایل را کارت به کارت کرده و فایل درخواستی و اطلاعات واریز را به ایمیل ما ارسال کنید تا فایل را از طریق ایمیل دریافت کنید.

***  *** ***