دانشگاه قم
دانشکده الهیات و معارف اسلامی
پایان نامه دوره کارشناسی ارشد رشته فلسفه و کلام اسلامی – فلسفه اسلامی
عنوان:
ترجمه،گزارش و تحلیل کتاب لباب الاشارات و التنبیهات فخر رازی «نمط های دهگانه»
استاد راهنما:
دكتر احمد عابدی
برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود
(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)
تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :
(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)
فهرست مطالب:
مقدمه……………………………………………………………………………………………………. 1
فصل اول: کلیات و گزارش
تبیین مسأله……………………………………………………………………………………………… 4
پرسشهای تحقیق…………………………………………………………………………………….. 4
اهمیت و ضرورت تحقیق………………………………………………………………………………… 5
پیشینه تحقیق…………………………………………………………………………………………… 6
گزارش……………………………………………………………………………………………………… 6
انگیزه فخر رازی از نگاشتن کتب فلسفی………………………………………………………………. 6
ابن سینا و کتاب اشارات و تنبیهات………………………………………………………………….. 8
فخر رازی و کتاب اشارات و تنبیهات…………………………………………………………… 8
گزارشی از کار فخر رازی در لباب الاشارات و التنبیهات………………………………………. 9
گزارش از فعالیت های انجام شده توسط نگارنده………………………………………………….. 12
فصل دوم: طبیعیات
سخن در طبیعیات و الهیات……………………………………………………………………. 15
نمط اول: تجوهُر اجسام (گوهر و حقیقت جسم)
مسأله اول: نفی جزء لایتجزا……………………………………………………………… 17
1-1. اجسام پیوسته هستند نه گسسته…………………………………………………………………. 18
2-1. تقسیم وهمی، بینهایت است………………………………………………………………………. 19
3-1. حرکت و زمان قابل تقسیم هستند………………………………………………………………… 19
مسأله دوم: اثبات هیولی……………………………………………………………………………… 19
1-2. هیولی اندازههای گوناگون از اجسام را میپذیرد………………………………………… 21
مسأله سوم: محال و ممتنع است که جرم از هیولی خالی و بینیاز باشد……………….. 21
1-3. تناهی ابعاد……………………………………………………………………………………… 21
2-3. عدم انفکاک صورة جسمیّه از شکل………………………………………………………….. 22
3-3. اشکال به ابطال فرض اول که نفس جسمیّت علت شکل باشد…………………… 23
4-3. اشکال دوم بر نیاز جسمیت به محل……………………………………………………………. 24
مسأله چهارم: نسبت هیولی به صورت؛ محال است هیولی از صورت جسمیه خالی باشد….. 25
مسأله پنجم: هیولی همراه صورت جسمیه و صورتهای دیگر است……………………. 25
1-5. اثبات صورت نوعیه………………………………………………………………………………….. 25
مسأله ششم: هیولی و صورت……………………………………………………………………… 26
1-1-6. ابطال علت تامه بودن صورت برای هیولی…………………………………………… 27
2-1-6. ابطال علت بودن هیولی برای صورت به دو دلیل……………………………… 28
3-1-6. ابطال این فرض که هیچ یک از هیولی و صورت در دیگری تأثیرگذار
نباشد………………………………………………………………………………………………… 29
2-6. نسبت هیولی و صورت………………………………………………………………………… 29
مسأله هفتم: صفات اجسام……………………………………………………………………….. 29
1-7. سطح، خط، نقطه………………………………………………………………………….. 29
2-7. احکام مقدارها………………………………………………………………………………….. 30
3-7. ترتیب وجودی مقدارها در خارج…………………………………………………………….. 31
مسأله هشتم: خلأ……………………………………………………………………………………. 31
مسأله نهم: جهت……………………………………………………………………………………… 32
نمط دوم: جهات و اجسام نخستین و دومین جهات
بخش اول: فلکیات (افلاک)………………………………………………………………………… 35
مسأله اول: اثبات فلک……………………………………………………………………………….. 35
مسأله دوم: صفات فلک………………………………………………………………………….. 37
مسأله سوم: احکام کلی اجسام…………………………………………………………….. 38
مسأله چهارم: احکام میل……………………………………………………………………………. 39
مسأله پنجم: بیان بقیه صفات فلک…………………………………………………………….. 42
بخش دوم: عنصریات (اجسام عنصری)………………………………………………………… 45
مسأله اول: نیروی اجسام عنصری…………………………………………………………………. 45
مسأله دوم: صفات عناصر (خاک، آب، هوا، آتش)……………………………………………. 46
1-2. علت نظام طولی عناصر………………………………………………………………….. 46
2-2. اثبات کون و فساد در عناصر……………………………………………………………. 46
3-2. عناصر اربعه ریشه کون و فساد هستند…………………………………………………… 47
4-2. کیفیت تولد مرکبات از این عناصر چهارگانه………………………………………. 48
5-2. کیفیت تولد صورتهای محسوس از عناصر چهارگانه………………………….. 48
6-2. نظر فخر رازی در اثبات مزاج…………………………………………………………… 51
7-2. آتش محض، رنگ ندارد………………………………………………………………. 51
مسأله سوم: بیان حکمت خداوند در خلق عناصر…………………………………… 52
نمط سوم: نفس ارضی و سماوی
بخش اول: بحث از ماهیت جوهر نفس…………………………………………………… 54
مسأله اول: نفس همان بدن نیست………………………………………………………. 54
مسأله دوم: حرکت و درک انسان به واسطه جسم و مزاج نیست بلکه با نفس است….. 56
مسأله سوم: وحدت نفس و کیفیت تأثیرپذیری نفس از بدن و بدن از نفس…. 58
بخش دوم: چیزهایی که تعلق به قوه ادراکی نفس دارد………………………………. 58
مسأله اول: ماهیت ادراک……………………………………………………………… 58
مسأله دوم: بیان اقسام ادراک: حسی، خیالی، عقلی…………………….. 59
مسأله سوم: حواس باطنی………………………………………………………………………. 59
1-3. اثبات حس مشترک و ردّ آن توسط فخر رازی…………………………………………. 60
2-3. اثبات قوه متوهمه و ردّ آن توسط فخر رازی……………………………………………. 61
3-3. اثبات قوه مفکره و ردّ آن توسط فخر رازی……………………………………………….. 62
4-3. سخن نهایی فخر رازی: مدرک همه معانی و صور نفس است………………. 62
5-3. استدلال فلاسفه بر قوای باطنی به واسطه شواهد پزشکی……………………… 63
مسأله چهارم: قوای نفس انسان…………………………………………………………… 64
1-4. فرق بین فکر و حدس و تعریف آن دو………………………………………………….. 64
مسأله چهارم: اثبات قوه قدسیه…………………………………………………… 65
مسأله پنجم: اثبات عقل فعال و بیان کیفیت افاضه معقولات……………………………. 66
1-5. چگونگی اتصال به عقل فعال………………………………………………………… 67
مسأله ششم: نفس انسانی جسم و جسمانی نیست………………………………… 67
مسأله هفتم: هر مجردی، عقل و عاقل و معقول است…………………………….. 69
1-7. اشکال اول: مقارنت، تعقل نیست…………………………………………………… 71
2-7. اشکال دوم: وجود خارجی معقول، مانع از مقارنت در ذهن است……………. 71
بخش سوم: بحث از احکام قوای محرّکه انسان………………………………………… 72
مسأله اول: اقسام قوای نباتی…………………………………………………………… 72
مسأله دوم: مراتب حرکات اختیاری و مبادی آنها……………………………………….. 73
مسأله سوم: حرکات افلاک، نفسانی ارادی است………………………………………. 73
1-3. نفس فلک، دارای اراده کلی است………………………………………………… 74
2-3. نفس فلک، دارای اراده جزئی است………………………………………….. 74
مسأله چهارم: فاعل بالاراده، کاری را اراده نمیکند مگر علم یا ظن یا اعتقاد به سزاوار بودن آن داشته باشد…. 75
فصل سوم: فلسفه
نمط چهارم: وجود و علل آن
مسأله اول: موجود، منحصر در محسوس نیست…………………………………………. 78
1-1 علت حقه همه حقائق، به تجرد سزاوارتر است…………………………………….. 78
مسأله دوم : تبیین مغایرت ماهیت با وجود…………………………………………… 79
مسأله سوم : تبیین علتهای چهارگانه…………………………………………………… 80
1-3 نظریه فخر رازی در مورد علت غائی………………………………………………….. 80
مسأله چهارم: احکام علل چهارگانه………………………………………………………. 81
1-4 اشکال به قول مشهور………………………………………………………………… 81
مسأله پنجم: تقسیم موجود به واجب لذاته و ممکن لذاته…………………………… 82
1-5 . اشکال اسناد ممکن به مؤثر محال است به چهار دلیل………………………. 83
2-5 . جواب از چهار دلیل مذکور بر عدم اسناد ممکن به مؤثر…………………………… 86
مسأله ششم : اثبات واجب الوجود……………………………………………………… 87
1-6 . اموری که دلالت بر سلبی بودن مفهوم وجوب دارند……………………………… 87
2-6 . دلائلی که دلالت دارند بر امتناعِ امر ثبوتی بودن تعین……………………….. 89
3-6 . رد دو فرض مذکور و اثبات ثبوتی بودن مفهوم وجوب………………………….. 90
4-6 . پاسخ به اشکالات مذکور………………………………………………………… 91
مسأله هفتم : صفات واجب الوجود…………………………………………………….. 92
1-7 . اموری که بر صفت فرد بودن متفرع می شوند…………………………… 93
مسأله هشتم : صفات ثبوتیه و بحث های آن……………………………………….. 97
1-8 . بحث اول: صفت قادر………………………………………………………………… 97
2-8 . صفت مرید بودن………………………………………………………………… 98
3-8 . صفت علم…………………………………………………………………………….. 98
4-8. تعقل کلیات توسط خداوند………………………………………………………….. 99
مسأله نهم : برهان صدیقین……………………………………………………………… 100
نمط پنجم: صنع و ابداع
مسأله اول: علت نیاز به مؤثر امکان است نه حدوث……………………………………. 102
1-1. دلائل قائلین به قدم عالم………………………………………………………………. 102
مسأله دوم: هر حادثی مسبوق به زمانی است که ابتداء ندارد (زمان ازلی)…………. 105
1-2. استدلال بر وجود زمان………………………………………………………………….. 105
2-2. اثبات زمان ازلی و حرکت ازلی……………………………………………………….. 106
مسأله سوم: هر محدثی قبل از حدوثش، مسبوق به ماده ممکنه است……………… 107
1-3. اشکال فخر رازی بر ابن سینا…………………………………………………………. 107
مسأله چهارم: ازلی بودن مؤثریت واجب تعالی………………………………………….. 108
1-4. تبیین ازلی بودن مؤثریت واجب الوجود………………………………………………. 108
2-4. دوام فیض؛ از ازل تا ابد……………………………………………………………. 110
3-4 قدیم بودن مؤثر و اثر…………………………………………………………………….. 111
مسأله پنجم: پندارها و هشدارها………………………………………………………. 112
1-5 گونه اول: بیان حدوث عالم…………………………………………………………. 112
2-5 گونه دوم: بیان آغاز و ابتداء داشتن حرکات……………………………….. 112
مسأله ششم: از واحد غیر از واحد صادر نمیشود……………………………………. 116
مسأله هفتم: تبیین حدوث ذاتی عالم………………………………………………… 116
نمط ششم: غایات و مبادی آن ها
بخش اول: غایات……………………………………………………………………….. 119
مساله اول: نفی غایت از فعل خداوند متعال………………………………………… 119
1-1- حسن فعل نمی تواند هدف غنی باشد……………………………………….. 120
2-1- راه حل نهایی : خداوند فاعل بالعنایه است……………………………… 120
مساله دوم: غایت حرکات سماوی………………………………………………….. 121
1-2- غایت حرکت های افلاک، تشبه به عقول است………………………….. 121
2-2- سخن فخر رازی……………………………………………………………….. 122
بخش دوم: عقول……………………………………………………………………. 123
مسأله اول: راه اول برای اثبات عقول: کثرت عقول………………………………….. 123
1-1- نظر فخر رازی……………………………………………………………………. 124
2-1- سخن فخر رازی در مورد تشبه نفس فلکی به عقول………………………. 125
3-1- نصیحت حکیمانه………………………………………………………………….. 126
مسأله دوم: راه دوم برای اثبات عقول: حرکت های افلاک بینهایتاند……………….. 126
1-2. نیرو جسمانی نمی تواند مبدأ حرکت های بی نهایت شود………………….. 127
2-2. نظریه فخر رازی (اشکالات فخر رازی به ابن سینا)………………………………. 129
3-2. مناقشه فخر رازی با ابن سینا و رفع یک تناقض………………………………….. 129
4-2. بطلان نظریه متحرک بالعرض بودن، محرک های افلاک…………………….. 130
مسأله سوم: راه سوم برای اثبات عقول……………………………………………… 131
1-3. معلول اول، عقل محض است………………………………………………….. 131
2-3. هر جسم کروی که به دور خود میچرخد، ویژگی خاصی دارد که مبدأ حرکتش شده است…131
مسأله چهارم: راه چهارم برای اثبات عقول…………………………………………. 133
1-4. هیچ یک از کرات سماوی علت برای دیگری نیست………………………… 133
2-4. هیچ یک اجسام علت برای جسم دیگر نیست…………………………………. 134
بخش سوم: ترتیب نظام هستی…………………………………………………………. 135
مساله اول: بیان مراتب وجود……………………………………………………………… 135
مسأله دوم: تبیین نظام طولی عالم…………………………………………………… 135
مساله سوم: دلائل فخر رازی در رد قاعده الواحد…………………………………. 137
مساله چهارم: بیان کیفیت وجود عناصر………………………………………………… 140
1-4. اشکال فخر رازی به ترتیب مذکور در عالم عنصری……………………………….. 140
نمط هفتم: تجرید
بخش اول : نفس…………………………………………………………………………… 143
مسأله اول: نفس غیر از بدن است………………………………………………… 143
دلیل اول تجرد نفس ناطقه……………………………………………………………….. 143
دلیل دوم بر تجرد نفس ناطقه……………………………………………………………. 144
دلیل سوم بر تجرد نفس ناطقه……………………………………………………….. 144
دلیل چهارم بر تجرد نفس ناطقه………………………………………………… 144
مساله دوم: بقاء نفس بعد از مرگ بدن………………………………………………… 146
مسأله سوم: بطلان اتحاد نفس ناطقه با معقول خود و تبیین نظریه ارتسام صورتهای عقلی…147
بخش دوم : علم………………………………………………………………………. 148
مسأله اول : تقسیم معقولات به فعلی و انفعالی………………………………… 148
مسأله دوم : احاطه علمی واجب الوجود به جمیع موجودات………………………. 149
مسأله سوم : مراتب ادراک……………………………………………………………… 149
مسأله چهارم : علم حق تعالی به جزئیات به نحو کلی است…………………. 150
1-4 تغییر علم با تغییر معلوم……………………………………………………….. 151
مسأله پنجم : علم عنایی…………………………………………………………… 152
بخش سوم : کیفیت دخول شر در قضای الهی……………………………………….. 152
1-5- درجات و مراتب نفوس…………………………………………………………. 153
2-5- عدم جواز رها کردن خیر بسیار به دارا بودن اندکی شر…………………………… 154
3-5- قضا و قدر و مساله کیفر……………………………………………………………. 154
4-5- نظر فخر رازی در مورد قدر………………………………………………… 155
فصل چهارم: عرفان
نمط هشتم: بهجت و سعادت
مسأله اول: لذتهای باطنی قویتر و شریفتر از لذتهای حسی و ظاهری هستند….158
مسأله دوم: تعریف لذت و رنج…………………………………………………………… 159
1-2. نسبی بودن خیر و شر………………………………………………………… 159
2-2. اشکال به تعریف لذت و پاسخ به آن……………………………………………. 160
3-2. تعریف لذت به گونه ای که نقضی بر آن وارد نشود……………………… 160
مسأله سوم : اثبات لذت عقلیه و اشرف بودن لذت عقلیه از لذت حسیه…….. 161
1-3. اشکال به حصول لذت عقلیه و پاسخ از آن………………………………… 162
2-3. بیان نظریه فخر رازی بر مغایرت لذت و ادراک……………………………… 163
مسأله چهارم : نفس بعد از مرگ از ملکات نفسانی رنج می برد…………… 163
مسأله پنجم : مراتب ارواح……………………………………………………….. 164
1-5- نظریه فخر رازی درباره تکامل برزخی اشقیاء…………………………….. 165
2-5- مراتب ارواح طبق عقل عملی………………………………………………. 166
مسأله ششم: کیفیت ابتهاج و لذت موجودات مجرد………………………… 166
نمط نهم: مقامات عارفان
نظر فخر رازی در مورد این نمط………………………………………………………..169
مسأله اول : تعریف زاهد، عابد و عارف……………………………………………. 169
مسأله دوم : هدف عارف و غیر عارف از زهد و عبادت…………………. 169
1-2- هدف عارف تنها حق تعالی است……………………………………………… 170
2-2- مشمول رحمت بودن طالب بهشت (عابد و زاهد)………………………….. 170
مسأله سوم : منازل و مراحل سلوک عارفان………………………………………. 171
1-3- مرحله اول : اراده…………………………………………………………….. 171
2-3- مرحله دوم : ریاضت……………………………………………………….. 171
3-3- مرحله سوم : وقت…………………………………………………………. 172
4-3- مرحله چهارم: توغّل……………………………………………………….. 173
5-3- مرحله پنجم: استیفاز……………………………………………………….. 173
6-3- مرحله ششم: انقلاب……………………………………………………….. 173
7-3- مرحله هفتم: تغلغل………………………………………………. 173
8-3- مرحله هشتم: مشیّت…………………………………………………… 174
9-3- مرحله نهم: تعریج………………………………………………………… 174
10-3- مرحله دهم: تردد…………………………………………………………. 174
11-3- مرحله یازدهم: وصول……………………………………………………. 174
مسأله چهارم : بیان درجات تزکیه……………………………………………… 175
مسأله پنجم : هدف از تحصیل عرفان……………………………………………… 175
مسأله ششم : آستان حضرت حق، دست یافتنی نیست…………………… 176
نمط دهم: اسرار الآیات
مسأله اول: توانایی عارف بر ترک طولانی مدت غذا خوردن……………………… 178
مسأله دوم: توانایی عارف بر انجام کارهای دشوار……………………………….. 179
مسأله سوم: عارف از غیب خبر می دهد……………………………………….. 179
مسأله چهارم: سبب خواب دیدن (رویا)……………………………………………. 180
1-4 تفاوت مشاهده ها در خواب و بیداری……………………………………… 181
2-4 مشاهده عوالم غیبی در بیداری……………………………………………….. 182
3-4 اثری که از اتصال نفس به عقول مفارق حاصل میشود مختلف است………. 184
مسأله پنجم: بعید نیست که عارف در طبایع و عناصر کارهای خارق العاده انجام دهد…..185
نتیجهگیری……………………………………………………………………………… 187
فهرست منابع و مآخذ………………………………………………………………. 191
Abstract…………………………………………………………………………….
چکیده:
کتاب لباب الاشارات و التنبیهات، یکی از آثار گران سنگ فخر الدین محمد رازی است.
وی این کتاب را با عنایت به دیدگاه های کلامی خویش، به رشته تحریر در آورده است.
کتاب لباب الاشارات و التنبیهات در بخش منطق، در بر دارنده نهج های ده گانه و در بخش طبیعیات و الاهیات، در بر دارنده نمط های ده گانه است.
لباب الاشارات و التنبیهات با این‌که چکیده ای روان و گویا از کتاب اشارات و تنبیهات شیخ الرئیس ابو علی سینا است، در عین حال دیدگاه های فلسفی و کلامی فخر رازی را نیز نمایان می سازد. این اثر با ارزش، با این‌که می تواند برای طالبان فلسفه پر کاربرد باشد، اما با کمال تأسف، در گذر زمان مورد غفلت اهل فن، واقع شده است؛ از این رو پرداختن به این کتاب با ارزش، نه تنها سیری در فلسفه مشاء از دیدگاه شیخ الرئیس ابو علی سینا است، بلکه با این کتاب می توان دیدگاه های فخر رازی را نیز مطالعه کرد. در نوشتار پیش رو، نگارنده کوشیده است تا ترجمه و شرحی روان از این کتاب با عنایت به سایر آثار فلسفی و کلامی فخر رازی ارائه کند که به سبب آن مجموعه ای کامل از فلسفه مشاء شیخ الرئیس ابو علی سینا، در اختیار دوست‌داران فلسفه قرار دهد.
مقدمه:
یکی از منابع مهم و با ارزش فلسفه مشاء، کتاب اشارات و تنبیهات شیخ الرئیس ابو علی سینا است. بسیاری از فلاسفه، بر این کتاب شرح نوشته و بسیاری دیگر، استفاده های علمی برده اند. یکی از شرح های این کتاب، شرح فخر رازی است. فخر رازی، یکی از متکلمین بزرگ اشعری است. وی با این‌که در فلسفه بسیار قلم فرسایی کرده، اما رابطه خوشی با فلسفه ندارد، از این رو در شرح خود بر اشارات و تنبیهات، ایرادها و اشکال های فراوانی به ابن سینا می کند. چنان‌که در کتاب اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین می گوید: «خداوند به من توفیق داد کتاب هایی که در بردارنده ردّ فلاسفه است را بنویسم هم‌چون کتاب نهایه العقول و مباحث مشرقیه و شرح اشارات و تنبیهات[1]». روی کرد فخر رازی در تمامی آثارش اعم از فلسفی، کلامی و تفسیری، یک روی‌کرد کلام اشعری است و نظرات کلامی وی در همه آثارش به روشنی نمایان است.
فخر رازی، به اهمیت کتاب اشارات و تنبیهات عنایت داشته است؛ از این رو در مورد این کتاب دو گونه کار کرده؛ اول آن که این کتاب را شرح نموده است که برخی اهل دقت، آن را «جرح» نامیده اند. دوم آن که این کتاب را تلخیص نموده و چکیده ای از آن ارائه کرده است. هر چند او در مقدمه خود بر کتاب لباب الاشارات و التنبیهات می گوید: من فقط چکیده اشارات و تنبیهات ابن سینا را ارائه می دهم و کاری به صحیح و فاسد آن ندارم، اما از آن روی که فخر رازی چنین روحیه ای ندارد در همه نمط های ده گانه بر کلام شیخ، ایراد گرفته و در بسیاری موارد، نظرات شخصی خویش را بیان نموده است. البته گفتی است که این اظهار نظرها، دوگونه است: در برخی موارد، با عبارت هایی هم چون «أنا اقول»، نظر خویش را بیان می دارد که در این موارد جداسازی نظر فخر رازی از نظر ابن سینا برای همه میسر است. اما در برخی موارد، فخر رازی نظر خویش را در قالب اشاره و تنبیه بیان می دارد؛ در این موارد جدا سازی نظر فخر رازی از نظر ابن سینا تنها بر خواننده زیرک و دارای شامه قوی فلسفی، امکان پذیر است. جداسازی نظرات فخر رازی از نظرات ابن سینا در این پایان نامه، انجام شده است.
با توجه به این که این کتاب، خلاصه و چکیده کتاب گران سنگ اشارات و تنبیهات ابن سینا است، می توان با مطالعه لباب الاشارات و التنبیهات، یک دوره فلسفه مشاء، از طبیعیات گرفته تا فلسفه و عرفان را با تکیه بر دیدگاه های فلسفی، کلامی فخر رازی مطالعه نمود. ولی با کمال تأسف، این کتاب در پرتو شرح های گوناگونی که بر اشارات و تنبیهات نوشته شده، به ویژه شرح فخر رازی و نیز با گذر زمان، مورد غفلت قرار گرفته است، در حالی که کتاب لباب الاشارات و التنبیهات، تنها اثری است که به طور خلاصه اما کامل، یک دوره فلسفه مشاء را در خود جای داده است. بنابراین این کتاب، به دلیل خلاصه بودن، روان بودن و جامع بودن؛ هم از اشارات و تنبیهات و هم از شرح های اشارات و تنبیهات، بهتر است.
شاید برای بسیاری، خواندن اشارات و تنبیهات آن هم، با شرح های مفصل و پر از اشکال و جواب که توسط فخر رازی، خواجه نصیر الدین طوسی و قطب الدین رازی نگاشته شده، میسر نباشد، اما لباب الاشارات و التنبیهات، با توجه به قلم روان فخر رازی و اختصار گویی او، می تواند قابل فهم و مطالعه برای دوست‌داران و طالبان فلسفه باشد.
از این رو بر خود لازم دیدم تا با ارائه ترجمه ای روان و شرحی گویا، به احیاء این کتاب ارزشمند همت گمارم، باشد که مورد پسند حق تعالی واقع گردد.
فصل اول: کلیات و گزارش
تبیین مسأله:
مکتب فلسفی مشاء، توسط ارسطو پایه گذاری شد، اما در بقاء خویش، وام دار شیخ الرئیس ابوعلی سینا است. آثار شیخ، همگی گران قدر و پر ارج هستند، اما در میان همه این آثار، شیخ الرئیس عنایت ویژه ای به کتاب اشارات و تنبیهات دارد. چنان که هم در آغاز و هم در پایان کتاب، بر حفظ و صیانت از اسرار این کتاب، وصیت می کند.
در قرن ششم هجری، متکلمی زبر دست از تبار اشاعره، به اهمیت این کتاب پی می برد. او کسی نیست جز فخر الدین محمد رازی، ملقب به امام المشککین. وی ابتداء کتاب اشارات و تنبیهات را شرح می کند؛ شرحی سراسر پر از اشکال و ایراد بر مبانی و نظرات ابن سینا و دگر بار به تلخیص این کتاب می پردازد؛ تا به دور از همه آن اشکال و جواب ها، بتواند اشارات و تنبیهات را در عبارت های چکیده و روان، در اختیار دوست‌داران فلسفه قرار دهد. اما مطلبی که خواننده دقیق و زیرک متوجه می شود آن است که فخر رازی تنها در پی خلاصه کردن یا روان سازی عبارت های ابن سینا نبوده، هر چند که این هم بخشی از کار وی در این کتاب است، اما در واقع او مفاهیم و محتوای اشارات و تنبیهات ابن سینا را در اسلوب مورد پسند خویش، البته با تحفظ بر نظم منطقی ابن سینا در ارائه مطالب، به رشته تحریر در آورده است. و در بیان مطالب پای بند به عین عبارت های ابن سینا نیست و به شرح خود بر اشارات و تنبیهات بسیار نظر دارد.
پرسش های تحقیق:
1. آیا میتوان مهمترین مسائل مطرح شده در کتاب اشارات و تنبیهات ابن سینا را بدون
شرحهای موجود و در یک چکیدهای روان، به زبان فارسی از نظر گذراند؟
2. آیا فخر رازی در لباب الاشارات و التنبیهات، تنها در پی خلاصه کردن کتاب اشارات و تنبیهات ابن سینا بوده یا نظرات کلامی خود را وارد کتاب کرده است؟
3. امتیاز لباب الاشارات و التنبیهات، بر شرح اشارات و تنبیهات در چیست؟
4. تبیین لباب الاشارات و التنبیهات، چگونه امکان پذیر است؟
اهمیت و ضرورت تحقیق:
کتاب اشارات و تنبیهات، با عبارت های سنگین و رمز گونه و اجمال گویی های ابن سینا، نمی تواند برای همگان مورد استفاده قرار گیرد. به همین دلیل شرح های فراوانی بر آن نگاشته شده است. کتاب هایی که به عنوان شرح الاشارات و التنبیهات نگاشته شده اند نیز، به دلیل تفصیل و حجم زیاد مطالب که شامل نزاع های مبنایی بین فخر رازی و خواجه نصیر طوسی و دیگران هستند، برای طالبان فلسفه در پاره ای موارد ملال آور و گاهی بی حاصل است. از این رو توجه به کتابی که اجمال و ابهام های اشارات و تنبیهات ابن سینا را نداشته و هم چنین تفصیل و پرگویی های شرح اشارات و تنبیهات را نداشته باشد، ضروری می نماید.
تنها کتابی که این ویژگی ها را دارد کتاب لباب الاشارات و التنبیهات فخر رازی است. لباب الاشارات و التنبیهات، حلقه مفقوده همه طالبان فلسفه مشاء است؛ از آن رو که لباب الاشارات و التنبیهات، همه فلسفه مشاء از طبیعیات تا الهیات را در برگرفته است؛ از حقیقت جسم آغاز گردیده و در اسرار آیات حق تعالی پایان می پذیرد، آن هم بدون پر گویی و بدون ابهام و اجمال. بنابر این بر آن شدم تا ترجمه ای روان و گویا البته با حفظ امانت داری و عدم دخل و تصرف در عبارت های کتاب و شرحی مختصر با توجه به نظرات فخر رازی، برای دوست‌داران و طالبان فلسفه ارائه نمایم.
پیشینه تحقیق:
آن‌چه باعث تأسف است، غفلت اهل فن از این کتاب پر ارزش است. طبق تحقیقات به عمل آمده، تا کنون هیچ ترجمه و تحلیلی از این کتاب در دسترس نیست و نوشتار پیش رو، نخستین کاری است که در مورد لباب الاشارات و التنبیهات انجام شده است.
گزارش:
امام فخر الدین محمد رازی، یکی از برجسته ترین علمای جهان اسلام است. او در کلام، فلسفه و تفسیر صاحب نظر بوده و کتاب های وی در هر یک از علوم مربوط، جزء منابع دسته اول است. اما در بررسی شخصیت علمی فخر رازی، این گونه در می یابیم که او در تمامی آثارش، بر مدار کلام اشعری سخن می گوید. فلسفهاى كه او در آثارش عرضه داشته، فلسفهاى از نوع خاصّ و به شدّت متأثّر از آراء كلامى است كه در آن اصول و براهین فلسفى تا آن جا مورد قبول و اعتبارند كه با عقاید كلامى در تعارض نباشد و إلّا هر جا میان قواعد فلسفى با مبانى كلام اشعرى تعارضى روى دهد، او جانب متكلّمان را مىگیرد و آراء فلاسفه را مورد تخطئه قرار مىدهد. او در آثار فلسفى اش در مسائل مهمّى از قبیل: اثبات هیولى، اثبات صور نوعیّة ؛ امتناع اجتماع فعل و قبول در شىء بسیط؛ عینیّت وجود و ماهیّت در واجب؛ مسبوقیّت حادث به مادّه؛ قاعده «الواحد لا یصدر عنه إلّا الواحد» و امتناع صدور كثیر از واحد و امثال این ها، به خاطر جانب دارى از آراء متكلّمان اشعرى به ابطال اصول مورد اتّفاق فلاسفه مىپردازد.
انگیزه فخر رازی از نگارش کتب فلسفی:
كلام اشعرى كه توسّط بنیانگذار آن، ابو الحسن على بن اسماعیل اشعرى (متوفاى 324 ه. ق.) به عنوان واكنشى بر علیه مكتب عقل گراى معتزله آغاز گردید، در آغاز كار خود براى آن كه پای بندى خود را در مسائل اعتقادى به سنّت و شریعت اثبات كند و مطابق با ظاهر آیات و اخبار سخن بگوید، از به كار بردن مفاهیم و براهین منطقى و فلسفى پرهیز كرد. امّا متكلّمان اشعرى در دورههاى بعد به زودى دریافتند كه براى دفاع از عقاید خود، چارهاى جز تمسّك به دلایل عقلى محكم ندارند و با سخنان عامیانه براى همیشه نمىتوان در برابر مخالفانى كه به سلاح منطق و فلسفه مجهزند، مقاومت كرد. روى این حساب به فكر افتادند تا علم كلام را به دلایل عقلى محكم، مجهّز سازند. این كار با قاضى ابو بكر باقلانى (متوفاى 403 ه. ق.) شروع شد و او به قول ابن خلدون:
«به وضع مقدّماتى عقلى پرداخت كه ادلّه و افكار و نظریّات بر آنها متوقّف مىگردید، از قبیل: اثبات جوهر فرد و خلأ و این‌كه عرض قائم به عرض نیست و در دو زمان باقى نمىماند و امثال این‌ها از مسائلى كه ادلّه ایشان بر آنها متوقّف بود و این قواعد را از لحاظ وجوب اعتقاد به آنها تابع عقاید ایمانى قرارداد … آن‌گاه پس از قاضى ابو بكر باقلانى، امام الحرمین ابو المعالى پدید آمد و در همین راه كتاب «شامل» را نوشت و این راه را توسعه داد و به شرح و بسط آن پرداخت. سپس راه مزبور را در كتاب «ارشاد» تلخیص كرد و مردم آن را به منزله راهنماى عقاید خویش شمردند و مورد استفاده قرار دادند.
پس از چندى علم منطق، در میان ملّت اسلام انتشار یافت و مردم به خواندن آن پرداختند و میان آن و علوم فلسفى تفاوت گذاشتند، بدین سان كه منطق، تنها قانون و معیارى براى ادلّه باشد و هم‌چنان كه مسائل دیگر را با منطق مىآزمایند؛ ادلّه را نیز با آن مىسنجند و از آن پس قواعد مقدّماتى فنّ كلام را كه پیشینیان وضع كرده بودند مورد نظر و تحقیق قرار دادند و با بسیارى از آن ها به وسیله براهینى كه آن ها را راهنمائى كرده بود، مخالفت كردند و چه بسا كه بسیارى از براهین ایشان برگرفته از كلام فلسفی در مباحث طبیعیّات و الهیّات بود … و نخستین كسى كه در طریقه كلام بر این منهج و شیوه به تألیف پرداخت غزالى بود و امام ابن الخطیب فخر رازى از او پیروى كرد.»[1].
.[1] عبدالرحمان بن محمد، ابن خلدون، مقدمه ابن خلدون، ترجمه: محمد پروین گنابادی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی (1357) ج2، ص 8-947.
.[1] فخر رازی، اعتقادات فرق المسلمین والمشرکین، تقدیم و تصحیح و تعلیق: محمد زینهم، قاهره: مکتبه مدبولی، چاپ اول (1413) ص111.
تعداد صفحه : 224
قیمت : 14700تومان
