دانشگاه هنر اصفهان
دانشکده هنر ادیان و تمدنها
گروه هنر اسلامی
پایان نامه کارشناسی ارشد رشته هنر اسلامی گرایش نگارگری
آیینهای حنابندان در بندرعبّاس
استاد راهنمای اول
دکترفضلاله پاکزاد
استاد راهنمای دوم
دکتر جبار رحمانی
استاد مشاور
دکتر علیرضا خدامی
برای رعایت حریم خصوصی نام نگارنده پایان نامه درج نمی شود
(در فایل دانلودی نام نویسنده موجود است)
تکه هایی از متن پایان نامه به عنوان نمونه :
(ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل است)
چکیده
توجه بیشتر به مقوله شناخت و معرفی آیینهای حنابندان میتواند هم در حفظ هویت و اصالت و هم در حفظ سنت و فرهنگی که پدیدآورنده این آیینها بودهاند تأثیر بهسزایی داشته باشد. این تحقیق با روش توصیفی – تحلیلی با روش کتابخانهای – میدانی و هدف توسعهای و با عنوان “آیینهای حنابندان در بندرعباس”، سعی دارد به شناسایی و معرفی آیینهای حنابندان که پیوند دین، هنر و ادبیات است، به عنوان یکی از انواع آیینهای اصیل ایرانی بپردازد.
در پی بیان مختصر تاریخچه کاربرد حنا در جهان و ایران و کشت و تجارت این گیاه در بندرعبّاس به عنوان عنصر اصلی آیینهای حنابندان، به علت و پیشینه برگزاری این آیینهای مذهبی و نیمهمذهبی پرداخته، همچنین بهطور خاص تفکرات رایج درباره حنا و حنابندان شامل مفاهیم اعتقادی، زیبایی، سلامتی و کارکرد آیینهای سنتی حنابندان در ایام محرم، اعیاد قربان و فطر، و بارداری و زایمان و ازدواج در شهربندرعبّاس از گذشته تا امروز بررسی میشود، و روند برگزاری این آیینها توصیف شده و در ادامه به معرفی نقوش سنتی رایج در دهههای گذشته و نقوش هندی رایج امروزی و تکنیکهای حناریزی پرداختهمیشود.
فرقههای متعدد سنّی و شیعه و قومیتهای مختلف بلوچ ، عرب و فارس و لر و غیره در این شهر در کنار هم همزیستی مسالمتآمیز دارند. آیینهای حنابندان در بین اهالی این شهر، با وجود تاثیر فرهنگ غربی و آسیبهای ناشی از تغییر تفکرات و شیوههای سنتی زندگی، با وجود صدمات بسیار تا حدودی پابرجامانده است.
هدف پژوهش، معرفی، بررسی و شناخت کارکردهای آیینی و فرهنگی حنابندان و عوامل انسانی در این آیینها و نقوش و تکنیکهای رایج حناریزی در شهر بندرعبّاس است. بدین منظور نقوش حنا، شیوههای اجرا و دلالتهای اعتقادی، فرهنگی و اجتماعی این گونه آیینها در زندگی مردم بندرعبّاس بررسی میشود.
نتایج بدست آمده از پژوهشهای کتابخانهای و میدانی که روند مراسمهای حنابندان و نمونههای نقوش رایج بررسی شده، حاکی از آن است که آیینهای حنابندان در بندرعبّاس هم از عقاید و تفکرات دوران باستان و هم از اعتقادات مذهبی تاثیر گرفتهاند.
| کلید واژه: حنا ، حنابندان ، بندرعبّاس ، الگوی حنا ، حناری |
فهرست مطالب
عنوان صفحه
فصل اول: کلیات تحقیق……………………………………………………………….1
1-1-مقدمه…………………………………………………………………………………………………1
1-2- بیان مساله……………………………………………………………………………………………………… 4
1-3- پیشینه تحقیق……………………………………………………………………………………… 5
1-4- مفاهیم و اصطلاحات کلیدی……………………………………………………………………………………………….. 7
1-5- اهمیت و ضرورت انجام پژوهش………………………………………………………………………………………….. 8
1-6- سوالات پژوهش……………………………………………………………………………………………………………….. 8
1-7- فرضیههای پژوهش……………………………………………………………………………………………………………. 8
1-8- اهداف پژوهش………………………………………………………………………………………………………………… 9
1-9- کاربرد نتایج و کاربران پژوهش…………………………………………………………………………………………… 9
1- 10- محدودیّتهای پژوهش…………………………………………………………………………………………………… 9
فصل دوم: مبانی نظری……………………………………………………………………………….10
2-1- فرهنگ……………………………………………………………………………………………………… 10
1-2-1-تغییر فرهنگ و سبکهای هنری……………………………………………………………………………. 10
2-2 – مفهوم و کارکرد آیین………………………………………………………………………… 12
2-3-آیین دینی…………………………………………………………………………………… 16
2-4- آیینی کردن………………………………………………………………………………………… 18
2-5-هنر و جامعه………………………………………………………………………………………………… 18
2-6-هنر و نوآوری………………………………………………………………………………………………. 19
2-7-سبک……………………………………………………………………………………………………………. 20
2-7-1-مهارت فنی……………………………………………………………………………………………. 21
2-7-2-نظم……………………………………………………………………………………………. 22
2-7-3-عناصر نقشها……………………………………………………………………….. 22
2-8-نمایش و معنای نمادین……………………………………………………………………………………….. 24
2-9-معنا و تفسیر……………………………………………………………………………………………. 26
2-10-جذابیت احساسی در مضمون جلوههای هنری……………………………………………………….. 26
فصل سوم: معرفی بندرعبّاس و تاریخ حنا ……………………………………………………….29
3-1- معرفی شهر بندرعباس……………………………………………………………………………….. 29
3-1-1-موقعیت جغرافیایی……………………………………………………………………………………………………… 29
3-1-2-نام و تاریخ شهر بندرعبّاس………………………………………………………………………………………….. 30
3-1-3-جمعیت……………………………………………………………………………………………………………………… 32
3-1-4-ویژگیهای فرهنگی……………………………………………………………………………………………………. 33
3-1-5-مذهب و زبان……………………………………………………………………………………………………………… 34
3-1-6-آب و هوا…………………………………………………………………………………………………………………… 35
3 -1-7- پیشینه تاریخی حنا در بندرعبّاس و پیرامون آن………………………………………………………………. 36
3-1-7-1-کشت حنا در بندرعبّاس……………………………………………………………………………………… 37
3-1-7-2-تجارت حنا در بندرعبّاس………………………………………………………………………………..40…..
3 -2- تاریخ حنا و حنابندان……………………………………………………………………………………….. 41
3-2-1- سیر تاریخ حنا در جهان……………………………………………………………………………………………….. 41
3-2-2- حنا در اسلام……………………………………………………………………………………………………………….. 44
3-2-3- حنا و حنابندان درایران………………………………………………………………………………………………. . 46
فصل چهارم: آیینهای حنابندان در بندرعبّاس…………………………………………………..54
4-1- آیینهای مذهبی……………………………………………………………………………………………………………………54
4-1-1- حنابندان در شب عاشورا…………………………………………………………………………………………….54
4-1-1-1-محرم در استان هرمزگان…………………………………………………………………………… 54
4-1-1-2-تعزیه حضرت قاسم………………………………………………………………………………….. 54
4-1-1-3-حنابندان در تعزیه حضرت قاسم……………………………………………………………….. 55
4-1-2-حنابندان در اعیاد………………………………………………………………………………… 59
4-1-2-1-واژه عید………………………………………………………………………………………………….. 59
4-1-2-2- همراهی قربانی کردن و حنا در تاریخ……………………………………………………….. 59
4-1-2-3-عید قربان در میان مسلمانان……………………………………………………………………….. 61
4-1-2-3-1-حنابندان عید قربان در بندرعبّاس……………………………………………. 62
4-1-2-4- عید فطر…………………………………………………………………………………………………. 64
4-1-2-4-1-حنابندان عید فطر در بندرعبّاس……………………………………………… 65
4-2- آیینهای نیمه مذهبی……………………………………………………………………………………. 66
4-2-1-حنابندان عروسی………………………………………………………………………………………………………… 66
4-2-1-1-حنابندان ازدواج در بندرعبّاس………………………………………………………………….. 68
4-2-2-حنا، باروری و زایمان…………………………………………………………………………… 75
4-2-2-1-کاربرد حنا در جنبههای بهداشت و سلامت باروری……………………………………. 75
4-2-2-2-عملکرد سنتهای حنا هنگام وضع حمل و پس از زایمان……………………………. 75
4-2-2-2-1- حنا، سلامت باروری و زایمان در بندرعبّاس…………………………… 79
4-3- تکنیکها و الگوهای حناریزی……………………………………………………………………….. 81
4-3-1- تکنیکها و الگوهای حناریزی در بندرعبّاس……………………………………………. 83
4-3-1-1- نقوش…………………………………………………………………………….. 84
4-3-1-1-1- نقوش سنتی بندری…………………………………………….. 84
4-3-1-1-2-نقوش هندی……………………………………………………… 87
4-3-1-1-3-اصول زیبایی شناسی در نقوش حنا بندرعبّاسی……………. 90
4-3-1-2- تکنیک……………………………………………………………………………. 91
4-3-1-2-1- تکنیکهای تیرگی لکه رنگ حنا…………………………… 91
4-3-1-2-2- تکنیکهای حناریزی………………………………………….. 94
فصل پنجم: نتیجهگیری………………………………………………………………………………….96
5-1 – خلاصه پژوهش و نتیجهگیری……………………………………………………………………… 96
5-2-پیشنهادات……………………………………………………………………………………….. ..101
منابع…………………………………………………………………………………………………….102
چکیده انگلیسی……………………………………………………………………………………….. 109
مقدمه
در حال حاضر بسیاری از رسم‌ها و سنتهای دیرپا و در واقع هویتهای ملّی ایرانیان به خاطر بی‌توجهی مردم و شوق “پیشرفت” و “امروزی شدن” یا “نوین شدگی” در حال فراموشی و نابودی است. اکنون که این هویتهای ملّی خود به خود و ناخواسته در حال تضعیف هستند، حفظ هویت بسیار الزامی است.
«جلوههای هویت هنری ما تا حدّی زیاد و گسترده است که اگر امروزه قدری به خود آییم و به ریشههای اصیل خود باز گردیم و در جستجوی خویشتن خویش باشیم، مسلما میتوانیم در آیندهای نه چندان دور، هویت اصیل و بومی خود را غرورآفرینانه بازیابیم.» (رادفر1388، 38)
هنوز آن‌قدرها از سن و سالمان نگذشته که انگشت‌ها و دست‌های حناگذاشته مادربزرگ و ریش‌های حنایی‌رنگ پدربزرگ‌ها را فراموش کنیم؛ هرچند حالا دیگر به سر نوزاد تازه به دنیا آمده حنا نمی‌گذارند؛ اما هنوز هم در شب حنابندان عروسی عروس و داماد کف دست همدیگر حنا می‌گذارند، و هنوز هم وقتی کسی نه راه پیش داشته باشد و نه راه پس، می‌گوییم دستش را توی حنا گذاشته‌اند.
«حنا ماده رنگی خرمایی یا نارنجی حاصل از برگهای پودر شده گیاه حنا»،(حدادعادل1389، 248) و یکی از قدیمی‌ترین مواد رنگی دنیا است، و در دوره دوم عصر حجر از آن برای نقاشیکشیدن روی دیوار غارها استفادهمی‌شد؛ اما بیشترین کاربرد آن آرایشی و بهداشتی بودهاست. بزرگان دین اسلام این گیاه را برای درمان بیماریها بسیار توصیه کردهاند[1]، و در قرون وسطی، اطبایایرانی و عرب از تأثیرات دارویی حنا زیاد بهره برده‌اند[2].
در بخش ابتدایی کتاب Henna’s secret history، نویسنده به وجه شباهت کلمه حنا در زبانهای مختلف پرداخته و چنین بیان میکند: باورها بر این است که نام Hinna بوسیله ایرانیان عربی زبان به “لاوسونیا اینرمی[3]” داده شدهاست. به نظر، نام هیروگلیف مصری باستان henna،و یا Henu است و بسیاری چیزها شباهتهای این دو را نشانمیدهد. به نظر میرسد ریشه کلمه ایرانی- عربی hinna ، HNN به معنی لطافت و نرمی باشد. […]، به عقیده پرفسور ادبیات عرب، سمر عطار از دانشگاه هاروارد ریشه درست این است: H(A)N(A)A با وقف حنجرهای در پایان یعنی HNA . Hannaa’، Tahni’a ، Tahni’ah: به معنای رنگ کردن با حنا است.” […]، دکتر الخفیفی از دانشگاه اوتاه آمریکا، […]، هم بیانکرد که حنا به معنی سرخ رنگکردن است […].Hinna ، همان نام “حنا” در فارسی است، […] و احتمالاً ایرانیان نام حنا را از نام مصری Henu گرفتهباشند. (Miczak2001,1-23)
«حنا گیاهی وابسته به خانواده «لیتراسه آ[4]» است، كه با نام علمی”لاوسونیا اینرمیس” خوانده میشود. بلندی درختچه حنا از 5/1 تا5/2 متر میرسد، و برگهایی مانند برگهای درخت انار و گلهایی سفید، خوشبو و خوشهای دارد. این درخت میتواند بیستسال بار دهد.»(عباسی دمشهری 1386، 134)
مطالب بسیاری درباره نخستین خاستگاه درخت حنا گفته شده است، و مراجع دینی بسیاری برای حنا در سراسر جهان وجود دارد، در واقع، هر جایی که یک دوره آب و هوای گرم و خشک و تاریخچهای از پرستش الهه حنا رواج داشته، کاربرد گیاه حنا مشاهده شدهاست. این کاربرد گسترده، تشخیص یک تاریخ و یا کشور مبدأ را برای کاربرد ابتدایی حنا مشکل میسازد. (McQueen 2013, 6)
حنا بومی مدیترانهشرقی است، جایی که توسط بانوان عصر برنز یا زودتر استفاده شدهاست. منطقه رشد آن از سواحل اقیانوس اطلس در شمال غرب آفریقا، در سراسر ساحل دریای مدیترانه، آفریقا، عربستان، مصر، مناطق بدون سرمازدهگی خاورمیانه، و جنوب آسیا به سوی مالزی گسترش یافته. (Cartwright-Jones 2003a,9) گیاه حنا در آب و هوای گرم رشد میکند، مناطقی که در آن درجه حرارت هرگز به زیر نقطه انجماد نمیرسد، از جمله در بخش جنوبی ایران این گیاه وجود دارد.(Cartwright-Jones 2009b, 9) حنا در بارندگی اندک، در خشکسالی طولانی، و درجه حرارت روز تا 45سانتی گراد زنده میماند،Cartwright-Jones 2009a,6)) و در 50میلیمتر از بارش باران هر سال ماندگار است، و بیشترین غلظت رنگ را در سختترین شرایط تولید میکند. (Cartwright-Jones 2003a, 9)
سایر کاربردهای حنا عبارتنداز جشن ختنه، دوران بارداری، تولد، اعیاد (بالاخص پایان ماه رمضان)، حنابندان عروسی، برای خوششانسی و حفاظت از چشم بد و جن، همراهی زن و زیبایی، درمان بیماریها و غیره. در گذشته همه رویدادها را با حنا را جشن میگرفتند. همچنین برخی از مراسمهای شفابخش وجود دارد، مانند آیین زار در شمال آفریقا، که شامل استفاده از حنا نیز میشود. آیین مشترک حنابندان در هند و در جهان اسلام دیده میشود. اهداف تزئینات سنتی حنا از فرهنگی به فرهنگ دیگر متفاوتاست. بسته به فرهنگ مردان نیز ممکناست مانند زنان، معمولا برای اهداف نمادین از حنا استفاده کنند.(S.V.Henna,5-7) حنابندان مشهورترین آیینی است که در بر پایی آن حنا نقش کلیدی دارد.
حنا در طول قرنها توسط انواع بسیاری از مردم استفاده میشده، با هر معرفی جدید از مکان و زمان، متناسب با نیازهای مردم آداب و رسوم را دگرگون کردهاست. آیینهای حنابندان یک سنت شفاهی است، که از یک نسل به نسل دیگر منتقلمیشود، و خود را با زندگیمردم و نیازهای فرهنگی آنان تطبیق میدهند.
امروزه در شهرهای بزرگ ایران حنا بسیار کم برای آرایش بهکارمی‌رود، و شاید تنها به آیین “حنابندان” عروسی در برخی مناطق محدود شدهباشد. حال آنکه در بیرون از ایران حنابندی یکی از شیوههای روز و مطرح در آرایش بانوان است.
در ایران و دیگر کشورهای اسلامی آیینهای حنابندان در مراسمهای اعیاد قربان، فطر و … ، جشنهای عروسی، بارداری و زایمان و شب عاشورا برگزار میشده، که امروزه تا حد زیادی فراموش شدهاست؛ این مساله نیاز به تحقیق و پژوهش درباره اینگونه آیینها را روشن و واضح میسازد.
روش پژوهش کتابخانهای- میدانی (دادههای کیفی) است؛ و برای بررسی آثار و تحقیقات درباره آیینهای حنابندان و تاریخ آیین حنابندان و…، همچنین تدوین چارچوب نظری تحقیق، کتابهای مربوط به آیینهای حنابندان، مانند گزارش سفرنامه نویسان مانند دلاواله، تاوارنیه، شاردن و … در سفرنامههایشان و کتابهای مرتبط با آداب و رسوم و … ، مقالات و کتب مرتبط با تاریخ آیین حنابندان و مقالات افرادی که آیینهای حنابندان را در کشورهای دیگر مورد بررسی قراردادهاند، و همچنین کتابهایی با موضوع تحلیل انسانشناسی هنر، مطالعه شدهاست.
در مراحل بعدی برای گردآوری دادههای میدانی، نویسنده در مراسمهای آیینهای حنابندان در شهر بندرعبّاس حضور پیدا کرده، همچنین با اهالی بندرعبّاس بالاخص حناریزان درباره نقوش حنا، نام نقوش و نحوه حناریزی، رسم و آیینها و اعتقادات مربوط به آنها؛ و با یکی ازکشاورزان حنا درباره کشت و تجارت گیاه حنا؛ و متخصصان درباره آیینهای حنابندان مانند آقای دکتر علی رضایی (رئیس حوزه هنری استان هرمزگان) و آقای هادی عرب (دبیر انجمن شبیهخوانی و تعزیه استان هرمزگان) مصاحبه شده، و آگاهی و اطلاعات لازم به نویسنده دادهشده است؛ و همچنین فیلم مستندی درباره آیینحنابندان عروسی از طرف صدا و سیمای استان هرمزگان در اختیار نویسنده قرار گرفتهاست.
در این رساله بهطور مختصر به تاریخ حنا و حنابندان، و نیز به معرفی آیینهای حنابندان در بندرعبّاس و بررسی اعتقادات و فرهنگها درباره اینگونه آیینها و نقوش رایج پرداخته شده است.
در مقدمه فصل اول به بررسی مختصری از ریشهشناسی واژه حنا، توصیف ظاهری گیاه حنا و مناطق کاشت این گیاه پرداخته شدهاست. در فصل دوم در مبانی نظری به مفاهیم آیین و آیین دینی از نگاه کاترین بل، اریک رودنبولر، میرچاد الیاده، امیل دورکیم و … پرداخته شده است. سپس نظریات بوآس درباره فرهنگ، سبک و نقوش هنری و … از خلاصه کتاب مردم شناسی هنر وی بیان شده است. در فصل سوم، ابتدا در بخش اول به معرفی شهر بندرعبّاس و ویژگیهای فرهنگی اهالی آن و سپس به کشت و تجارت حنا در این شهرستان پرداخته، و بخش دوم نیز سیر تاریخ حنا و حنابندان در کل تاریخ و جهان اسلام و سپس در ایران بررسی شدهاست. در فصل چهارم، در بخش اول به معرفی و توصیف آیینهای حنابندان در بندرعبّاس و اعتقادات مربوط به آن پرداخته شده، و در بخش دوم ابتدا شغل حناریزی معرفی، و سپس نقوش و تکنیکهای حناریزی مورد استفاده از گذشته تا کنون بررسیشده؛ و فصل پنجم به جمعبندی، خلاصه مطالب، نتیجهگیری و پیشنهادات اختصاص داده شده است.
تعداد صفحه : 129
قیمت : 14700تومان
